चेपाङ जनजाति र चोनाम पर्व

प्रायशः खोलाको शिर र जंगलको पुछारमा वस्ने चेपाङ जातिलाई प्रजा जाति पनि भनिन्छ । नेपालको मध्यपहाडी क्षेत्रका चितवन, धादिङ, मकवानपुर र गोरखा जिल्लाका विकट पहाडी भेगमा सघन रूपमा बसोबास गर्ने चेपाङ (प्रजा) जाति आर्थिक, सामाजिक, शैक्षिक हरेक हिसाबले पिछडिएको जाति हो । राष्ट्रिय जनगणना २०६८ अनुसार चेपाङ/प्रजा जातिको जनसंख्या ६८ हजार ३ सय ९९ जना रहेको छ । इलाम, झापा, मोरङ, सुनसरी, भोजपुर, धनुषा, महोत्तरी, सर्लाही, सिन्धुली, बारा, पर्सा, ललितपुर, काठमाडौं, धादिङ, मकवानपुर, चितवन, गोरखा, लमजुङ, तनहुँ, कास्की, गुल्मी, नवलपरासी, रूपन्देही, दाङ, बाँके र बर्दिया गरी २६ जिल्लामा चेपाङ जातिको बसोबास देखिन्छ । चेपाङ समुदायको परम्परागत बासस्थान भीरपहराका ओडारहरू हुन्, विश्वसमुदाय एक्काईसौं शताब्दीका आधुनिक प्रविधि र सुखसुविधालाई उपभोग गर्दछ, तर अहिले पनि चेपाङ जातिका एकाध परिवार ओडारमै बसेर जीवन धानिरहेका छन् । चेपाङ बसोबास गर्ने क्षेत्रमा प्रायशः भिरालो ठाउँ, पाखो बारी, नजिकै जंगल र भीरपहरा, आसपासमा ससाना झुपडी भएको बस्ती हुने गर्दछ । थोरै अन्न उत्पादन हुने भएकाले वर्षमा चार महिना पनि आफ्नो उत्पादनले यिनीहरूको परिवार धानिदैंन । त्यसैले बाँकी समय यिनीहरू वनजंगलबाट कन्दमूल, वनस्पति, फलफूल सङ्ग्रह गरी जीविकोपार्जन गर्छन् । जङ्गलमा फिरन्ते जीवन बिताउनु, माछा मार्नु र शिकार खेल्नु यिनीहरूको दिनचर्या हो । गिठ्ठा, भ्याकुर, चित्राफुंगा, चिउरी आदि वनजङ्लमा प्राप्त हुने खाद्यसामाग्रीबाट यिनीहरूको छाक टर्छ । चेपाङ बस्तीमा कमसल पाखो खोरिया जमिन रहेको देखिन्छ भने जमिनमा पर्याप्त उब्जनी नहुनु एवं शुद्ध खानेपानीको अभाव रहनु यिनका आम समस्या हुन् । अर्काको काम गरेर, भारी बोकेर, जडिबुटी संकलन, च्यूरीको घ्यू र मह काढेर कमाएको थोरबहुत आम्दानीले गुजारा चलाउनु पर्छ । पहिला जग्गा नापी दर्ता हुँदा सरकारी कर लाग्ने डरले आधाभन्दा बढी चेपाङहरूले आफूले कमाउँदै आएको जग्गा पनि आफ्नो नाममा दर्ता नगरेको कारण आधाभन्दा बढीसँग जग्गाधनी प्रमाणपूर्जा पनि छैन ।

चेपाङ संस्कृति

चितवन र धादिङको सिमानामा रहेको कान्द्राङगढी र चितवनको उपप्रधाङगढी चेपाङ वंशको ऐतिहासिक थलो रहेको 'चेपाङ जातिको चिनारी' (२०६७) पुस्तकमा उल्लेख छ । चेपाङ जातिलाई भौगोलिक सिमानाभन्दा सामाजिक तथा सांस्कृतिक सिमानाले बाँधेको छ । भूमिसँग अति निकट सम्बन्ध रहेको चेपाङ जातिभित्र माटोको बनोटको आधारमा उनीहरूको थर, उपथरहरूको वर्गीकरण भएको पाइन्छ । उनीहरूको मूलथलो, गाउँघर, खोलानाला, भीरपहरा आदिको नाम चेपाङ भाषाबाटै रहेका छन् । जन्मदेखि मृत्युसम्मको संस्कार भूमिसँग सम्बन्धित छ ।  चेपाङ समुदायमा नयाँ घर बनाउन घडेरीको माटो सुब्बे/फाब्बे हुने र नहुने हेर्ने काम पान्दे (चेपाङ पुरोहित) ले गर्छ । उनै पान्देले घरको मूलखम्बा कुलदेवता पुज्ने गर्छन् । जन्मदेखि न्वारन, पास्नी, छेवर, विवाहदेखि मरणसम्मको कार्यमा उनै पान्देको मुख्य भूमिका रहन्छ । चेपाङको लिखित वंशावली नभए पनि ७० भन्दा बढी थर र उपथरहरू छन् । ती थरहरू भूमिबाट उत्पत्ति भएको आधार, बसाइँ/सराइ, व्यवसाय, वैवाहिक सम्बन्ध, कामकाज आदिका आधारमा बनेका छन् । चेपाङहरू मूलतः प्रकृतिपूजक हुन्, परम्परादेखि नै हिन्दू र बौद्ध धर्मको मिश्रित प्रभावमा रहेको देखिन्छ, यद्यपि गरीबी र अशिक्षाको फाइदा बटुल्दै क्रिश्चियनहरुले यो जातीमा पनि धर्म परिवर्तनको रोगले सङ्क्रमण गरिसकेको पाइन्छ ।

चेपाङहरूको दशैं : चोनाम पर्व

भदौ महिनाको पूर्णिमाको दिन चेपाङ जातिको विशेष महत्त्वको दिन हो । यस दिनलाई यिनीहरू मुख्य चाडका रूपमा मनाउँछन् । आफ्ना पाखापखेरा र भिरालो जमिनमा उत्पादन भएका नयाँनयाँ अन्नपात जम्मा पारी यस दिन न्वाँगी खाने गर्दछन् । यस पर्वलाई चेपाङहरू चोनाम (छोनाम) भन्ने गर्दछन् । चोनामका दिन घैया धानको चामल, पिँडालु, निबुवा आदि फलफूलले भूमिलाई पूजा गरी पितृलाई खुवाउने गरिन्छ । छरछिमेकी, नाताकुटुम्ब निम्तो गरेर सामूहिक भोज खाने, नाचगान गर्ने र सुखदुःख साट्ने गर्छन् । मकै, धान, पिडालु, घिरौला तथा विभिन्न अमिलो फलफुलहरु र घरमा पालेका कुखुराको मासु चोनामको दिनका मुख्य खानेकुरा हुन् ।