दत्तात्रेयका चौबीस गुरु || Dattatreya Jayanti

सनातन धर्मान्तर्गत त्रिदेव ब्रह्मा, विष्णु र महेशद्वारा प्रचलित विचारधाराको सम्मिश्रण गर्न भगवान् दत्तात्रेयले जन्म लिएका हुन्, अतः यिनलाई त्रिदेवको एकीकृत स्वरूप पनि मानिन्छ। त्यस्तै दत्तात्रेयलाई शैवमार्गीहरू भगवान् शिवको अवतार हो भन्दछन् भने वैष्णवहरू भगवान् विष्णुको अंशावतार मान्दछन्। ब्रह्माजीका मानसपुत्र महर्षि अत्रि यिनका पिता हुन् र कर्दम ऋषिकी कन्या र साङ्ख्यशास्त्रका प्रवक्ता कपिलदेवकी दिदी सती अनुसूया यिनकी माता हुन्। 

बालागुरु षडानन्द

क्षमामण्डले भूपभूपालवृन्दैः सदा सेवितं यस्य पादारविन्दम्॥

मनश्चेन्न लग्नं गुरोरङ्घ्रिपद्मे ततः किं ततः किं ततः किं ततः किम्॥

महामना सन्तहरू प्रकृति जस्तै उदात्त भावका हुन्छन् । पृथ्वी, जल, तेज, वायु र आकाश जस्तै परहितका निमित्त सधैँ समर्पित रहन्छन् । मैनबत्तीले झैँ आफू नसकियुञ्जेल उज्यालो ज्योति छरिरहनु उनीहरूको धर्म हो । यस्तै धर्म निर्वाह गरेर सधैँ बाँचे - भोजपुरको दिङ्लाका सन्त आवाल ब्रह्मचारी षडानन्द अधिकारी, जसले राणाकालीन अन्धकार युगमा शिक्षा, संस्कृति र सदाचारको ज्योति जगाई नेपाललाई आलोकित तुल्याएका थिए ।

षडानन्द अधिकारीको जन्म विक्रम संवत् १८९२ साल मार्ग शुक्ल पञ्चमीका दिन नेपालको भोजपुर जिल्लाको दिङ्ला, गडीगाउँमा भएको हो । यिनका पिताको नाम लक्ष्मीनारायण अधिकारी तथा माताको नाम रुक्मिणी हो । षडानन्द उनका मातापिताका कान्छा सन्तान हुन् । गर्भमा हुँदै पिताको स्वर्गवास भएको हुँदा यिनले आफ्ना पिताको लाडप्यार पाउन सकेनन् । अधिकारीको लालनपालन दाजुभाइको रेखदेखमा र आमाको काखमा भएको देखिन्छ । यसरी गर्भे टुहुराका रूपमा जन्म लिएका यी प्रतापी पुरूषलाई मानिसहरू बाला गुरु उपाधिद्वारा पनि सम्बोधन गर्थे ।

जन्मनक्षत्रका आधारमा अभिजित् नक्षत्रमा जन्म भएकाले सुरुमा यिनको नाम खडानन्द राखिएको थियो । बाल्यकालमा यिनलाई खडु पनि भनिन्थ्यो । पछि आबाल ब्रह्मचारी, ब्रह्मचारी र गुरु षडानन्द भनियो । तथापि यिनका सान्निध्यका शिष्य र भक्तहरु बाला गुरु एवम् गुरु महाराज भन्न रुचाउँथे । षडानन्द बाल्यकालमा सुनेको कुरा आफू गुरु बनेर अरूलाई सुनाउँथे रे । बालक कालमा नै उनले गुरु बनेर पढाएको हुँदा स्थानीय व्यक्तिहरुले उनलाई बाला गुरुभन्दा भन्दै यो नाम प्रसिद्ध भएको हो । उनी बालक कालदेखि नै आजीवन ब्रह्मचर्यमा रहेका हुनाले आबाल ब्रह्मचारी नामले चिनिए । त्यसै गरी ठुला गुरुलाई सम्मान जनाउन गुरु शब्दका अगाडि महाराज शब्द जोडेर भन्ने चलन थियो । तत्कालीन शासक राणाजीहरुले पनि मानेका उनी त्यस समयका ठुला गुरु थिए । त्यसैले उनलाई गुरु महाराज भनिन्थ्यो । अहिले पनि धेरै मानिसहरु उनलाई बाला गुरु र गुरु महाराज नामले नै बढी चिन्दछन् ।

यिनको आठ वर्षको उमेरमा यज्ञोपवीत संस्कार (व्रतबन्ध) भयो । व्रतबन्धपछि यिनी विद्याध्ययनका लागि जनकपुर गए । हाम्रो वैदिक परम्पराअनुसार द्विजातिको ब्रतबन्धभन्दा पहिल्यै गर्नुपर्ने चूडाकर्म, विद्यारम्भ र व्रतबन्धभन्दा पछि अध्ययन सकेर गर्नुपर्ने समावर्तन समेत सबै कर्म व्रतबन्धकै दिन गरिन्छ । व्रतबन्धपछि देशान्तर लाने चलन छ । त्यही देशान्तर जाने समय भएपछि षडानन्द अधिकारी व्रतबन्धस्थलबाटै जनकपुरतिर लागेका हुन् । यसरी घर त्यागेर विद्याध्ययनका लागि जनकपुरसम्म पुग्नुमा यिनकी सहोदर दिदीको प्रेरणा रहेको भन्ने किंवदन्ती पनि छ । षडानन्दले जनकपुरमा ब्रह्मचर्याश्रममा रही गुरुकुल पद्धतिमा १० वर्षसम्म अध्ययन गरे । मिथिलाञ्चल त्यतिबेला पनि ज्ञान र दर्शनका लागि प्रख्यात थियो । त्यहाँ यिनले संस्कृत भाषा तथा साहित्य, व्याकरण र वेदवेदाङ्गको अध्ययन गरेका थिए । त्यसपछि यिनी भारतको वाराणसी गए । बनारसको मुमुक्षु भवनमा बसेर यिनले संस्कृतको उच्च अध्ययन गर्नुका साथै तन्त्र र योगको साधना समेत गरेको देखिन्छ । योग साधनाका क्रममा उनले भारतका विभिन्न स्थानको भ्रमण गरेका थिए । उनले चौबिस पटक गायत्री पुरश्चरण गरेका थिए । यसै क्रममा यिनले वाग्मती नदीको किनारमा रहेको पत्थर घट्टामा बसी तपस्या गरेका थिए । त्यस्तै देवघाट र केही वर्ष पोखराको सेती नदीको किनारमा बसेर पनि अष्टाङ्ग योग साधना गरेको चर्चा सुनिन्छ । यिनी पट्टल बाँधेर योग साधनामा रहँदा भुँइबाट एक हातमाथि आकाशमा समेत उठ्तथे भन्ने किंवदन्ती छ । यिनी आफ्नो अध्ययन पुरा गरी योग साधकका रूपमा स्थापित भएपछि मातृभूमिका लागि पनि केही गर्नुपर्छ भन्ने धारणाका साथमा विक्रम संवत् १९३१ सालमा आफ्नो जन्मस्थल दिङ्ला फर्किए ।

बाला गुरु षडानन्दले विक्रम संवत् १९३२ चैत्रशुक्ल राम नवमी, सोमवारको शुभ साइतमा दिङ्ला, भन्ज्याङको रमणीय उच्च स्थल कैलाशमा स्थानीय जनताको सक्रिय संलग्नतामा नर्मदेश्वर शिव मन्दिर निर्माण गरी विद्यालय स्थापना गरे । गडीगाउँको कैलासमा स्थापित विद्यालय १९५५ सालमा भन्ज्याङमा सारियो । विद्यार्थी सङ्ख्यामा बृद्धि हुँदै गएपछि मन्दिर परिसरमा नै पठनपाठनमा कठिनाइ भएपछि पुनः २०२१/२२ सालमा मन्दिर परिसरदेखि पूर्वको डाँडामा नयाँ भवन निर्माण गरी प्रधान पाठशाला सारियो । उक्त विद्यालय हाल पनि त्यही भवनमा सञ्चालन हुँदै आएको छ । १९३२ सालमा स्थापित विद्यालयको नाम २०१५ सालसम्म पाठशाला थियो । २०१६ सालमा षडानन्द संस्कृत प्रधान पाठशाला नामकरण भयो । २०२१/२२ सालमा षडानन्द संस्कृत महाविद्यालय प्रस्तावित भएको थियो । त्यो प्रस्तावमा मात्र सीमित रह्यो । २०३० सालमा नयाँ शिक्षा योजना लागु भएपछि षडानन्द संस्कृत माध्यमिक विद्यालयका रूपमा अद्यापि सञ्चालन भइ रहेको छ । विद्यालयमा प्रारम्भमा चण्डी, रुद्री, वेद, लघु कौमुदी, अमर कोश, ज्योतिष आदिको पठनपाठन हुने गर्थ्यो । केही समयपछि तह छुट्याएर पढाउने व्यवस्था भयो र आफ्नै पाठ्यक्रम बनाई सो अनुसार परीक्षा लिने व्यवस्था भएको देखिन्छ । ‘जो विद्याको पढनाको इच्छा हुन्छ, सो सुबिस्तासाथ पढून्...............’ भन्ने धर्म पत्रिकाको कथन अनुसार संस्कृतका अतिरिक्त व्यावहारिक जीवनका लागि आवश्यक स्रेस्ता, गणित आदि विषयको पनि पठनपाठन हुने गर्थ्यो भन्ने कुरा अनुसन्धानबाट पुष्टि भएको छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालयको स्थापना भएपछि केही वर्ष त्रिविकै पाठ्यक्रमबमोजिम यस विद्यालयमा पढाइ भएको पनि देखिन्छ । नयाँ शिक्षा योजना (२०३०) लागू भएपछि नेपाल सरकारको स्वीकृत पाठ्यक्रम बमोजिम यहाँ पठनपाठनको व्यवस्था छ । बाला गुरुले प्रारम्भका वर्षहरूमा आफैले अध्यापन कार्य सञ्चालन गरेका थिए ।

जनस्तरबाट व्यवस्थित यो विद्यालय नेपालको पहिलो विद्यालय हो । भनिन्छ, यस पाठशालामा त्यस भेगका विद्यार्थीका अतिरिक्त नेपालको गुल्मी, सल्यान, प्युठानसम्मका र भारतको सिक्किम तथा असम (आसाम) समेतका विद्यार्थीहरू आई अध्ययन गर्दथे । यस विद्यालयमा वेद, व्याकरण, ज्योतिष तथा साहित्यको अध्यायन अध्यापनका लागि छुट्टा छुट्टै कक्षाकोठाको व्यवस्था गरिएको थियो । त्यसै गरी विद्यार्थी र शिक्षकहरूको अध्ययनका लागि पुस्तकालयको व्यवस्था समेत गरिएको थियो । अद्यापि केही दुर्लभ ग्रन्थहरू त्यहाँ सुरक्षित रहेका छन् ।

कुनै पनि कुराको निर्माण गर्नु तथा कुनै परम्पराको थालनी गर्नु जति चुनौतीपूर्ण हुन्छ, त्यति नै त्यसको संरक्षण तथा अनन्त कालसम्म सञ्चालन गर्ने व्यवस्था गर्नु पनि चुनौतीपूर्ण हुन्छ । आबाल ब्रह्मचारी गुरु षडानन्दले निर्माण तथा स्थापना गरेका मन्दिर, विद्यालय, पुस्तकालय, बरबगैंचा आदि कार्यहरू सुचारु रहुन् र दीर्घ कालसम्म तिनको संरक्षण होस् भन्ने उद्देश्यले उनले करिब १०००/१२०० मुरी अन्न उब्जनी हुने एउटा बृहत् गुठीको स्थापना गरेका थिए । २०३६ सालको नापी अनुसार सो गुठीको क्षेत्रफल १७५३ रोपनी रहेको बुझिएको छ । उक्त गुठीलाई कानूनी मान्यताका लागि तत्कालीन सरकारबाट लाल मोहोर गराएका थिए । यिनले गुठीको आम्दानीबाट मन्दिरको संरक्षण र पूजनादि कार्य, पुजारी, शिक्षक/अध्यापक, टहलुवा, नगर्ची आदि कर्मचारी र कामदारलाई पारिश्रमिक, विद्यार्थीलाई छात्रवृत्ति र पर्वपर्वमा हुने विशेष पूजा र पुराण प्रवचनका लागि खर्च ब्यहोर्ने कुरा खुलाएर स्पष्टसँग शिलापत्र, ताम्रपत्र आदिमा लेखेर अभिलेखीकरण समेत गरेका थिए । उक्त अभिलेख राख्न काठमाडौंबाट रत्नमान शाक्य नामका कलाकारलाई दिंग्ला लगिएको थियो । अभिलेखमा व्यवस्थापनका नियम र रीतिका अतिरिक्त गुठियार र दाताहरूको नामावली समेत राखिएको थियो ।

विद्यालय र मन्दिर परिसरको पश्चिमपट्टि षडानन्दले एउटा विशाल बगैंचा निर्माण गराएका थिए । जुन बगैंचामा विभिन्न जातका फलका बिरुवाहरू, विभिन्न याममा फुल्ने फुलहरू, स्थानीय जङ्गलमा पाइने विभिन्न बोट बिरुवाहरू विभिन्न स्थानबाट झिकाएर लगाइएका थिए । भनिन्छ, यस बगैंचामा १०८ प्रजातिका बोट बिरुवा रोपिएका थिए । बगैंचा संरक्षणका लागि काठमाडौं तथा भक्तपुरबाट प्राविधिक झिकाई तेलिया इँट र सुर्कीको विशाल पर्खाल बनाएर घेरिएको थियो । भित्री बगैंचाको दक्षिण पश्चिम र बजारको उत्तर पूर्वमा बाहिरी बगैंचा बनाइएको थियो, जुन अवशेषका रूपमा आज पनि देख्न पाइन्छ ।

षडानन्दले भन्ज्याङ बजार परिसरको बाहिरी बगैंचामा सुन्दर पार्वती कुण्ड (ठुलो पोखरी) निर्माण गराए । त्यस कुण्डमा विभिन्न जातका माछाहरू पालिएका थिए । साथै बाहिरी र भित्री बगैंचामा सीता कुण्ड, गौरी कुण्ड, हनुमान कुण्ड आदि कुण्डहरूको निर्माण गराएका थिए । विद्यालय र मन्दिर परिसरको पूर्वमा रहेको नारायण चोकको नजिकमा नारायण धारो तथा भन्ज्याङबाट फालीकोटतिर जाने बाटामा राम धारो र लक्ष्मण धारो जस्ता धाराहरू पनि बनाइएका थिए । उनले सामूहिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक गतिविधि सञ्चालन गर्न चौरहरू र गौचरनहरूको पनि व्यवस्था गरेका थिए । तीमध्ये नारायण चौर र गौचरन अझै पनि छन् । षडानन्दले विद्यालय र मन्दिर परिसरतिर आउजाउ गर्नका लागि आसपासमा बाटो निर्माण गराए । मन्दिर परिसरदेखि भन्ज्याङ बजारसम्म ढुङ्गा छापेर मोटर दौडन सक्ने खालको फराकिलो बाटो बन्यो । नारायण धारो, राम धारो जाने आउने बाटो र गडीगाउँदेखि टुँडीखेलको नजिकबाट भन्ज्याङ आउने चौडा बाटो समेत यिनकै निर्देशनमा बनेका थिए ।

बस्ती विस्तार भएपछि तथा शैक्षिक एवम् सामाजिक गतिविधि बढेपछि सुरक्षाको पनि विशेष आवश्यकता पर्छ । तसर्थ यिनले तत्कालीन शासकहरूसँग हारगुहार गरेर छोटी जङ्गी अड्डा स्थापना गराए र सिपाहीहरूलाई परेड खेल्न गडीगाउँको डाँडामा टुँडीखेल बनाउन लगाए । त्यो टुँडीखेल अहिले पनि यथावत् छ ।

षडानन्दले एउटा विशाल वनको स्थापना गराएका थिए । जसमा स्थानीय रूपमा पाइने जामुन, गोगन, काफल, किम्बु, कटुस, ऐँसेलु, चिउरी, चिलाउने, पात्ले, ढाल्ने, झिँगनी, ओखर, भोर्लो, चाँप, समी, लप्सी, बडहर, कटहर, खनिउँ, भलायो, गायो, थल कमल, कोइरालो, काब्रो, चुवा, चमेली आदि र अन्य विभिन्न रुखहरू थिए । साथै यहाँ रुद्राक्षको वन सघन रूपमा हुर्काइएको थियो । यी बोट बिरुवा धार्मिक तथा सामाजिक रूपमा दैनिक आवश्यकतासँग आबद्ध थिए । पछि आएर यो वन रुद्राक्ष वनका रूपमा चर्चित हुन पुग्यो । यसलाई ‘जगेडा वन’ पनि भनिन्छ । यसलाई सामुदायिक धारणा अनुरूप संरक्षित ‘नेपालको पहिलो सामुदायिक वन’ मानिन्छ ।

बाला गुरु षडानन्दले दिङ्ला भन्ज्याङमा बजार बसाई साप्ताहिक हाट बजार र वार्षिक रूपमा मेला लाग्ने थिती बसाए । सो भन्ज्याङमा अहिले पनि बाला चतुर्दशी (मार्ग कृष्ण चतुर्दशी) का दिन सद्बिज छर्ने मेला लाग्छ । त्यस्तै चैत्र शुक्ल नवमीका दिन राम नवमी मेला लाग्छ । प्रत्येक शनिवार हाट लाग्ने व्यवस्था समेत छ । अहिले पनि पर्व पर्वमा ती मेला र साप्ताहिक हाट लाग्ने गर्दछन् । शनिवारको हाट तथा मेलामा गृहस्थी जीवनसँग सम्बन्धित स्थानीय उत्पादन चामल, दाल, चिउरा, सागसब्जी, घिउ, कुराउनी, सक्खर तथा फलफुलहरू किनबेच हुने गर्दछन् । त्यस्तै स्थानीय सिपबाट उत्पादित डोका, डाला, थुन्से, डेली, ठेकी, गुप्ते, दुधेरो, भुने, भकारी, मान्द्रो, नाङ्लो, ढकी, महला, घुम, नाम्लो, खकन, दाम्लो, फिपी, पिचा, मुर्चुङ्गा, मादल, बिनायो, राडी, पाखी, लुकुनी, खुकुरी, कर्द,चकमक, कोदालो, कोदाली, फाली, करुवा आदि र यस्तै अरू स्थानीय भाँडाकुँडाको समेत प्रशस्त किनबेच हुन्छ । यसरी नै मेलामा बालन, भजन, सँगिनी आदि गाएर रातभर जाग्राम बस्ने चलन पनि छ ।

बाला गुरु षडानन्दले समाज सुधारको क्षेत्रमा उल्लेख्य योगदान पुर्याएका छन् । उनले दिङ्ला र त्यसको आसपासका क्षेत्रमा वि.सं.१९४० सालतिरै सती प्रथा उन्मूलन गराएका थिए । त्यस्तै छुवाछुत प्रथा गलत हो भन्ने सन्देश पनि प्रसार गरेका थिए । राज्यबाट सती प्रथा र दास प्रथा उन्मूलन गर्ने प्रेरणा चन्द्र शमशेरले यिनैबाट पाएका थिए, भनिन्छ । पानी चल्ने र नचल्ने भनी छुवाछुत भएको समाजमा स्थानीय मेलामा सबै जातजातिका मानिसहरूको सहयात्राको सुरुआत पनि यिनले गरे । संस्कृत भाषा बाहुनले मात्र पढ्ने भाषा नभएर सबै जातजातिले पढ्ने व्यवस्था समेत भयो । समाजमा हुने फजुल खर्च नियन्त्रण गर्न १०८ बटुकहरूको सामूहिक व्रतबन्ध स्थानीय नारायण चौरमा गराई सामूहिक कार्य गर्ने व्यवस्था समेत गरे । विद्यालयबाट शिक्षा हासिल गर्नु त छँदै छ, त्यसका अतिरिक्त आध्यात्मिक एवम् नैतिक ज्ञान समेत प्रदान गरी समाजमा सदाचार फैलाउने उद्देश्यले चौमासा पुराण र पर्वपर्वमा नैतिक प्रवचन दिने व्यवस्था समेत भएको थियो ।

आबाल ब्रह्मचारी षडानन्दले राजयोग, हठयोग आदि अष्टाङ्ग योग साधनाका साथै चौबिसपल्ट गायत्री पुरश्चरण (विधिपूर्वक चौबिस लाख पटक गरिएको गायत्री मन्त्रको जपलाई एक पुरश्चरण भनिन्छ) गरी अष्टसिद्धि तथा गायत्री साधना समेत गरेका थिए । षडानन्द उच्च तहसम्मको विद्याध्ययन, अष्टाङ्ग योग साधना र गायत्री उपासनाबाट प्राप्त सिद्धि र क्षमताबाट भारतीय विद्वद् समाजमा भलीभाँती परिचित थिए । उनको अद्भुत शक्ति, साधना र योगबलको उच्च मूल्याङ्कन गर्दै वाराणसीको विद्वद्सभामा बद्रिकाश्रम ज्योतिर्मठका शङ्काराचार्यले श्री १०८ को उपाधि प्रदान गरेका थिए । वि.सं. १९६६ सालमा धर्म पत्रिका मार्फत विद्यालयको सञ्चालन, व्यवस्थापन तथा मन्दिरको पूजापाठ, मेलापर्व आदि सञ्चालनको सम्पूर्ण व्यवस्था मिलाएपछि उनी काठमाडौं, टेकुको पचली घाटमा अवस्थित आश्रममा फर्किए र वि.सं. १९७३ सालको जेष्ठ शुक्ल त्रयोदशीका दिन योग साधनामा रहँदा रहँदै यिनी ब्रह्मलीन भए ।

बाला गुरु षडानन्दको योगदान

शिक्षा— त्यो समयमा विद्या पढ्नमा इच्छा भयाका ब्राह्मण क्षत्र्यादिहरूका छोराहरू समेतलाई, जो विद्या पढनाको इच्छा हुन्छ सो सुविस्तासाथ पढून् भन्ना निमित्त पाठशाला राखेको छु भनी शीला तथा धर्मपत्रिका (१९६६) को व्यवस्था गरिदिने यी दूरदर्शी सन्तले सबै जातिका छोराले जे चाहन्छन् त्यो पढ्न पाउँछन् भनेर उदारतापूर्वक सबैका लागि शिक्षाको बाटो खोलिदिए । २००७ सालको परिवर्तनपछि त्यहाँ पढेर धेरै चेलीहरू पनि विदुषी बनेका छन् । त्यहाँ पढ्ने र गुरु महाराजाको सिदा ग्रहण गर्ने कोही पनि निरुद्योगी बनेनन् । दिङ्लाको पाठ्यशैली पनि प्रशंसित थियो । विद्या कमाउन कि काशी जानू कि दिङ्ला जानू भन्ने लोकोक्तिका साथ विद्यार्थीको धुइरो लाग्थ्यो । गुठी जग्गाबाट आएको धानद्वारा छात्रवृत्तिको व्यवस्था मिलाइएको थियो । त्यतिले नपुग भए हप्तामा एक दिन विद्यार्थीलाई भिक्षाटनका निमित्त चारै दिशा पठाइन्थ्यो । संस्थागत रूपमा सबै जातिका मानिसलाई सबै प्रकारको शिक्षा सर्वप्रथम देशभित्र प्रदान गरियो ।

सामाजिक सुधार

पल्लोकिराँत, वल्लोकिराँत र माँझ किरातको विभाजनमा रहेको त्यस भूभागमा विशेषतः राई, तामाङ, दमाई, कामी, सार्की, लिम्बू आदि जातजातिका मानिसको बाहुल्य थियो । शिक्षाको न्यानो घाम लाग्न नपाएका समाजमा एक दुई टाठाबाठाले प्रभुत्व जमाउँदै जाँदा शोषण, दमन जस्ता विकृति र विसङ्गतिले प्रोत्साहन पाउने नै भयो । यसलाई अन्त गरेर शुद्ध समाज निर्माणतर्फ पनि गुरु महाराज अग्रसर बने । आध्यात्मिक मार्गमा सबैलाई हिंडाएर सिङ्गो समाजलाई डोर्याउने प्रयत्न गरे । पढ्न, पूजा गर्न, कथा सुन्न सबै वर्गका मानिसलाई आहह्वान गरियो । सबै जातिका मानिसले मन्दिरमा पसेर बिना भेदभाव पूजा गरे । त्यसैले उनी सबैका गुरु महाराज बने र उनले भनेको सबैले मान्दै जाँदा समाजमा व्यापक सुधार आयो । उनको लोकप्रियता र सिद्धिका डरले राणा सरकारले पनि उनलाई छुन सकेन । उनकै सिफारिसलाई स्वीकार्दै सतिप्रथा समाप्त गर्न कर लागेको थियो ।

सांस्कृतिक उत्थान

गुरु महाराजले पाठशाला स्थापनागरेर विद्यार्थीहरू भेला गरी पढाउन थालेपछि पूर्वी नेपालमा शिक्षा, संस्कृति र सदाचारको ज्योति उदायो । शिखरशैलीमा ठूलाठूला भव्य मन्दिरहरू पनि बने । साँझ सबेर जनताहरू भेला भएर सामूहिक रूपमा पूजापाठ गर्दै अन्तरात्मालाई निर्मल बनाउन थाले । एकादशी, रामनवमी, कृष्णाष्टमी जस्ता तिथिपर्वमा व्रत बस्ने, कथा सुन्ने जस्ता सामूहिक कार्य हुनथाल्यो । सबैका घरघरमा एवं पँधेरामा तुलसी रोपियो र तुलसीको जल ग्रहण गर्न थालियो । घरघरमा पाञ्चायन देवताको पूजा गरेर शफ्घण्ट बजाउन थालियो र मानिसहरू आध्यात्मिक हिसाबले अनुशासित बने ।

पर्यावरणीय संरक्षण

देशदेशान्तर घुमेर पर्यावरण र मानव जीवनको महत्त्व राम्ररी बुझेका गुरु महाराजले १०८ प्रजातिका वनस्पतिका बोट बिरूवा रोपेर सुन्दर बगैंचा निर्माण गर्ने र बाटोघाटो, पाटीपौवा, पानीपँधेरो, पोखरी जस्ता पर्यावरणीय महत्त्वका सार्वजनिक स्थलहरू निर्माण गरेर जनसेवामा समर्पण गरे । पौराणिककालदेखि नै रूद्राक्षारण्य मानिंदै आएको धरान पिण्डेश्वरबाट रूद्राक्षका बिरूवा लगेर रोपियो, रूद्राक्षारण्य बनाइयो । सबैले आ(आफ्ना घर आँगनमा तुलसी, बेल, अमला, रूद्राक्ष र पारिजात रोपेर सेवा गर्न थाले । वनस्पतिले वातावरणलाई शुद्ध र निर्मल पारिदिए । आज तिनै रूद्राक्षका रूखमा फलेका दानाहरू बेचेर मानिसहरूले आर्थिक लाभसमेत लिन थालेका छन् । आज दिङ्ला रूद्राक्षको उद्गमभूमि मानिएको छ । गुरु महाराजले बनाएको सुन्दर बगैंचा र जगेडाका वनहरू आजसम्म पनि कायमै छन् ।

भौतिक समुन्नति

त्यो समयमा त्यस्तो विकट ठाउँमा भारतबाट सिमेन्ट लगेर, इँटा तथा घर बनाउने कालिगढहरू बाहिरबाट झिकाएर, कलात्मक शैलीका प्रस्तर मूर्ति निर्माण गर्न लगाएर दूरदर्शी सन्तले जुन प्रकारको भौतिक समुन्नति गरे त्यो आजसम्म पनि उदाहरणीय छ । गुरु महाराजको आहृवान अनुसार त्यहाँको भौतिक समुन्नतिका निमित्त जनता सधैं श्रमदान गर्न तत्पर रहने भएकाले नै मठमन्दिर, विद्यालय, छात्रावास, पाटी, पोखरी, धारो, बाटो, हाटबजार आदि निर्माण कार्य सम्पन्न भएका हुन् । उनकै आह्वानमा धनीमानीहरूले गुठीका लागि धेरै जग्गा प्रदान गरे । जसको आम्दानीले आज पनि विद्यालय र पूजा आदि चलिरहेको छ ।

कुशल व्यवस्थापन

मन्दिर, पाठशाला, गुठी आदि स्थापन गर्नुभन्दा पनि त्यसको दीर्घकालसम्म सुसञ्चालन वा व्यवस्थापनको प्रबन्ध मिलाउन कठिन कार्य मानिन्छ । यस कार्यमा बाला गुरु षडानन्दको दूरदृष्टि रहेको पाइयो । वि. सं. १९६६ सालमा तयार पारेर अभिलेखालयमा राखिदिएको धर्मपत्रिकाले मन्दिर सञ्चालन, पाठशाला सञ्चालन र गुठी सञ्चालनका सम्पूर्ण विविध विधान लेखेर राखिदिएको पाइयो । त्यसको सङ्क्षिप्त रूपको शिलालेख आजसम्म पनि पाठशालाको मण्डप घरमा राखिएको छ ।

सिद्धि र साधना

आबालब्रह्मचारी षडानन्द अधिकारी १२ वर्षसम्म बाग्मती तटमा बसेर कठोर साधनाका साथ गायत्रीमाताको उपासना गरी सिद्धि प्राप्त गरेका सिद्धपुरूष हुन् । उनी कुशल योगसाधक पनि थिए । उनी साधना र तपोबलद्वारा उठेका सन्त थिए । उनी वीतरागी भएकाले लोककल्याणका मार्गमा लागेका थिए । उनको स्वार्थ नै लोकसेवा थियो । त्यसैले उनी जे चिताउँथे त्यो पुग्थ्यो र केही चामत्कारिक दृश्य पनि लोकले देख्ने गरेको थियो । बाला गुरु षडानन्द र स्वर्गद्वारी महाप्रभु समकालीन साधक र सन्त थिए । यिनीहरू दिङ्ला र स्वर्गद्वारीमा बसेर ध्यानमा रहेको बेला परस्परमा कुराकानी गर्थे भन्ने भनाइ छ । कुनै समय षडानन्द बिरामी भएको कुरा स्वर्गद्वारी प्रभुले थाहा पाएर आफ्ना चेलाका हात औषधि पठाए । षडानन्दले पनि आफ्ना चेला पठाए । दुवैथरी चेलालाई बीचबाटोमा सम्पर्क गराएर औषधि आदानप्रदान गरेको अनि भक्तका घरमा आयोजना गरिएका ठूलाठूला माङ्गलिक कार्यहरूमा विपत्ति उत्पन्न गरिदने आँधीबेरी आउन लागेको बेला साधना र सिद्धिद्वारा तर्काइदिएको र भोजभतेरमा पकाएको वस्तु सकिन आँट्यो र पुन पकाएर ख्वाउन सम्भव छैन भन्ने लागेमा सो ठाउँमा गई भाँडो छोएर यतिले सबैलाई राम्ररी पुग्छु भनिदिंदा पुगेको थियो भन्ने भनाइ पनि त्यत्तिकै प्रचलित छ । उनी ठूला योगसाधक पनि थिए । उनले हठयोगलाई बढी आत्मसात् गरेका थिए । धारामा गएर नुहाउनु भन्दा पहिले मलमलको २ ।३ मिटर लामो रूमाल मुखबाट खाएर तत्कालै मलद्वारबाट निकाल्थे अरे । उनका लागि अरू योगाभ्यास सामान्य मानिन्थ्यो । त्यसैले त्यहाँ पढ्ने सबैले योगको महत्त्व र महिमा बुझेर गए र जीवनभर आरोग्यतापूर्वक शान्त एवं सुखी जीवन बिताए ।

जनश्रुति

सन्त षडानन्द लोकले मानेका साक्षात् देवता नै थिए । त्यसैले उनलाई जान्नेहरू मर्दापर्दा उनका समीपमा गएर दुःखेसो गर्थे । उनी पनि आफ्नो ज्ञान विवेक, बुद्धि र सीप खर्चेर हुनेसम्म मद्दत गर्थे । उनले खाएको बाँकी अन्न बालकहरूलाई खुवायो भने पढ्न आउँछ भनेर गाउँवासी साना नानीहरूलाई सन्तकै आश्रममा ल्याएर ख्वाउने, आशीर्वाद दिलाउने, फुकी माग्ने र जलसिञ्चनद्वारा शरीर शुद्धि गर्ने कार्यहरू गर्थे । पानीमा रूमाल ओछ्याएर त्यसमाथि बसी सजिलैसँग अरूण नदी तर्थे अरे' भनिन्छ (वि. सं. १९२८ मा) । उनी दूरदर्शी, अन्तर्दृष्टि, र अनन्तदृष्टि भएका युगपुरूष थिए । त्यसैले उनका साधना र सफलताका कुरालाई आज जनश्रुतिकै आधारमा भए पनि सर्वत्र चर्चा गरिन्छ ।

स्थानीय जनतामा जागरण

कुनै कार्यको प्रभाव र प्रेरणा तत्काल जनतामा पर्नसक्यो भने त्यस कार्यको सफलता मानिन्छ । षडानन्दले प्रारम्भ गरेका धर्म, संस्कृति, शिक्षा, सदाचार, सामाजिक कार्य र अन्य गतिविधि लोकले मन परायो र आफ्ना दैनिक क्रियाकलाप पनि सोही अनुसार गर्न थालियो । उनीहरूको जीवन भावात्मक रूपले, आर्थिक रूपले र भौतिक रूपलेसरल बन्दै गयो । भूमिमा उर्वराशक्ति बढ्यो । तत्पश्चात्, खोटाङ, ओखलढुङ्गा, चार्खुले मानिसहरू दिङ्लातर्फ छोरी दिन आकषिर्त हुन थाले । छोराछोरीलाई पढ्न, पठाउन, बाबुआमालाई असल र राम्रा काममा अभिप्रेरित गर्न र बूढाबूढीलाई धर्मकर्मको मार्गमा हिंडाउन यिनै सन्तले अभिप्रेरित गरेका थिए । त्यसैले त्यस समाजले उनलाई जागरणका प्रतीक मानेका थिए । उनका प्रभाव र प्रेरणामा नपरेको भए त्यो किराँतभूमि आर्यभूमिमा परिणत हुने थिएन । सनातन वैदिक धर्म र संस्कृतिले विजय हासिल गर्ने थिएन ।

जगद्गुरु श्री निम्बार्काचार्य

जगद्गुरु श्रीनिम्बार्काचार्यकी माताको नाम जयन्ती देवी र पिताको नाम श्रीअरुण मुनि थियो। यिनलाई भगवान् सूर्यको अवतार मानिन्छ। कसैकसैले यिनलाई भगवान् नारायणको सुदर्शन चक्रको अवतार पनि मान्दछन् तथा अन्य एउटा मतमा यिनको पिताको नाम श्रीजगन्नाथ हो भन्ने पनि सुनिन्छ। वर्तमान अन्वेषकहरूले विभिन्न प्रमाणका आधारमा यिनको जीवन-काल ईशाको ११औं शताब्दी हो भनेर प्रमाणित गरे पनि यिनका भक्तजन यिनको जन्मकाल द्वापर युगलाई मान्दछन्। गुरु निम्बार्काचार्यको जन्म दक्षिण भारतको गोदावरीको तटमा अवस्थित वैदूर्यपत्तन नामक नगर नजिकैको अरुणाश्रममा भएको थियो। एउटा किंवदन्ती के छ भने यिनको व्रतबन्ध संस्कारका समयमा स्वयं देवर्षि नारदले निम्बार्काचार्यलाई श्रीगोपाल-मन्त्रको दीक्षा प्रदान गर्नु भएको थियो तथा श्रीकृष्णोपासना गर्ने उपदेशसमेत दिनु भएको थियो। त्यसैले निम्बार्काचार्यका गुरु देवर्षि नारदलाई मानिन्छ र नारदका गुरु श्रीसनकादि ब्रह्मपुत्रहरूलाई मानिन्छ। त्यसैले गुरु निम्बार्काचार्यको निम्बार्क सम्प्रदायलाई सनकादि सम्प्रदाय पनि भन्ने गरिन्छ र यिनको मतलाई द्वैताद्वैतवाद भनिन्छ। श्रीनिम्बार्काचार्यको मतअनुसार यो मत अत्यन्त प्राचीन कालसित सम्बद्ध छ, कुनै नयाँ र नौलो मत होइन। उनले आफ्नो भाष्यमा नारद र सनत्कुमारको नामको उल्लेख गर्दै के सिद्ध गरेकाछन् भने यो मत सृष्टिको प्रारम्भदेखि नै प्रचलित छ।

गुरु निम्बार्काचार्यको प्रारम्भिक नाम नियमानन्द हो। यमुनाको तटवर्ती ध्रुवीय क्षेत्रमा गुरु निम्बार्काचार्यले आश्रमवासी भई निवास गर्दाको समयको कुरा हो, एक दिन एक जना दण्डी संन्यासी गुरुको आश्रममा आए। दण्डी स्वामी र जगद्गुरुका वीचमा लामो समयसम्म आध्यात्मिक विचार-विमर्श भयो। दुबैले सूर्यास्त भएको पनि ख्यालै गरेनन्। दण्डी स्वामी फर्किनलाग्दा गुरु निम्बार्काचार्यले स्वामीलाई भोजन गर्न अनुरोध गरे, तर सूर्यास्त भइसकेको हुँदा दण्डी स्वामीले भोजन गर्न नमिल्ने बताए। दण्डी संन्यासीहरू प्राय: सूर्यास्तपछि कहिल्यै पनि भोजन गर्दैनन्। साँझको अतिथि भोजन नगरी फर्कने अवस्था प्राप्त भएपछि श्रीनिम्बार्काचार्यलाई ठूलो चिन्ता भयो। भगवानले गुरुको वर्तमान समस्या समाधान गर्नका निमित्त प्रकृतिको नियमलाई समेत परिवर्तन गरेर अद्भुत लीलाको सिर्जना गर्नुभयो। आश्रम नजिकै रहेको निमको रुखमा भगवान् सूर्यदेव प्रकाशित हुनुभयो र अस्ताई सकेका सूर्यनारायण पुनः उदीयमान हुनुभयो। भगवानको अपार करुणाको प्रत्यक्ष दर्शन गरी आचार्यको हृदय गदगद भयो। भगवानको करुणाप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्दै उनले अतिथि दण्डी सन्यासीलाई भोजन गराउने अवसर प्राप्त गरे र अतिथिलाई भोजनादिबाट सम्मान गरेपछि मात्र सूर्यास्त भयो। भगवानको यस असीम करुणा प्राप्त भएकाले श्रीनिम्बार्काचार्यको एउटा सिद्धका रूपमा ख्याति प्राप्त भयो। परिणामतः यिनको नाम निम्बादित्य(निम्ब = निमको रुख र आदित्य = सूर्य) अथवा निम्बार्क(निम्ब = निमको रुख र अर्क = सूर्य)का रूपमा प्रसिद्ध भयो। श्रीमद्भागवत यस सम्प्रदायको मुख्य ग्रन्थ हो। गुरु निम्बार्कचार्यको मतमा ब्रह्मभन्दा जीव पृथक् पनि छ र ब्रह्म र जीवको ऐक्यभाव पनि छ।

गुरु नानक

सामाजिक सहयोग र सेवा भावनाका लागि सबैभन्दा उदार भावना भएको धार्मिक तथा जातीय समुदाय शिख हो भन्दा अत्युक्ति नहोला । कार्तिक महिनाको पूर्णिमा शिख धर्मावलम्बीहरूको सबैभन्दा ठूलो चाड हो । यो दिन गुरु नानक जयन्ती हो, तर शिखहरू यस दिनलाई गुरुपूर्णिमा भन्दछन् । यसै दिन शिखहरूका प्रथम गुरु गुरु नानकको जन्म भएको हो । शिख धर्मावलम्बीहरूले यस दिनलाई हर्ष र उल्लासका साथ मनाउँदछन् ।

विशेषगरी १५औं शताब्दीताका अर्थात् मुगलकालमा भारतमा धर्मको नाउँमा अत्याचार, अधर्म, कलह, वैमनस्यता र राक्षसी प्रवृत्ति बढेको थियो । हिन्दूभुमि भएर पनि भारतमा अज्ञानताको अन्धकारले सीमा नाघेपछि पुनः ज्ञान र धर्मको दिव्यदीपको खोजी भइरहेको थियो । यसै कालखण्डमा एक यस्ता महापुरुषको जन्म होस् भनी सर्वत्र प्रार्थना भइरहँदा विक्रम संवत् १५२६ (सन् १४६९) कार्तिक शुक्ल पूर्णिमाका दिन वर्तमान पाकिस्तान राष्ट्रको पञ्जाब प्रान्तमा पर्ने सेखुपुरा जिल्लाको तलबन्डी गाउँमा एउटा कट्टर हिन्दू परिवारमा पिता मेहता कल्याण दास वेदी र माता तृप्ता वेदीका सुपुत्रका रूपमा गुरु नानकको जन्म भएको थियो ।

गुरु नानक जन्मेकै क्षणदेखि विचित्र घटना हुन थालेको र नवजात शिशुमा महापुरुषका लक्षण प्रकट भएको पाइन्छ । एक वर्ष नपग्दै उनी हिंड्न थालेको र समकालीन बालकहरूसँग खेल्ने क्रमसँगै नानकले सबैलाई सत् कर्त्तार भनेर अभिवादन गर्ने गरेको कुरा प्रसिद्ध छ । आमाले घरमा खान दिएको खाने कुरासमेत भोकाहरूलाई बाँड्ने नानकको बाल्यकालका क्रियाकलापहरूबाट सबै आश्चर्य चकित हुने गर्दथे । उनको यस्तो चालचलन देखेर कतिले नानकलाई सिद्ध पुरुष ठाने भने कतिले उनलाई योगी माने । टाढाटाढाबाट साधुसन्त, पण्डित, महन्त र दैवज्ञहरू बालकको दर्शनार्थ आउन लागे । बालक नानकको दर्शनपछि ठूलाठूला विद्वान् र साधुहरूले के कुराको भविष्यवाणि गरे भने यो बालक बढ्दै गएपछि संसारलाई ज्ञानबाट पथप्रदर्शन गर्नेछ र मानिसलाई सही बाटो देखाउने छ । पुरोहितले बालकको निधार हेर्दै भने यस बालकको शिरमा त मोतीको झल्लर झुल्नेछ । यो हिन्दू, मुस्लिम सबैबाट पुजिने छ र जड चेतन सबै यसका नामोच्चारणले पवित्र हुनेछन् । तत्कालीन ज्योतिषी हरदयालले भने यो बालक त जगत्को प्रकाशक हो । मैले यस बालकका रूपमा साक्षात् परमात्माको नै दर्शन गरें, जसको प्रभाव अनेक देशदेशान्तरमा फैलने छ र जसलाई अनेक जाति र धर्मका मानिसहरूले सादर पुज्नेछन् तथा जसको दर्शनमात्रले आफ्ना सबै मनोकामना पूर्ण भएको ठान्नेछन् ।

यसरी बाल्यकालदेखि नै महापुरुषका लक्षणहरूले सम्पन्न नानक गाथा अनन्त छ । नानक अत्यन्तै दयालु र परोपकारी थिए । मातापिताले नानकको लालनपालन अत्यन्त माया र ममताले गरेका थिए । उनीहरूको नानकले ठूलो भएपछि घरपरिवारको र कारोबारको जिम्मा लिनुपर्छ भन्ने चाहना थियो । तर नानकको त दिनप्रतिदिन साधुको जस्तै एकान्तमा रमाउने र साधुको जस्तै बानीबेहोरा बढ्दै जान थालेको थियो । यसैबीच जब उनी सातआठ वर्षका भए, उनलाई गाउँको पाठशालामा पढ्न भर्ना गरियो । उनी त अरु बालबालिकाभन्दा फरक स्वभावका छात्र निस्किए । पढ्नुको अपेक्षा एकान्तमा बसेर भगवान्को भजन गाउन थाले । प्राकृतिक वस्तुहरूको निरीक्षण र साधुसन्तका उपदेशात्मक शब्दावलीमा बडबडाउन थाले । नानकको यस्तो अवस्था देखेर उनका आमाबाबुले बालकलाई के भयो भनेर आत्तिएर एक जना वैद्यलाई बोलाए । जब वैद्यले उनको परीक्षण गर्ने क्रममा नाडी(नारी) छाम्न थाल्यो, नानकले बबुरो वैद्यलाई परमात्माका लागि छटपटिएको हृदयको व्यथा के थाहा र औषधी गर्छ भन्दै वैद्यलाई घर जाने सल्लाह दिए । उनले वैद्यलाई भनेको वाणि यस्तो छ :-

वैद बुलाया वैदगी, पकड टटोले बाँह

भोला वैद न जानई, दर्द कलेजे माँह

जाहु वैद घर आपणे मेरी थाह न ले

हम स्ते शाह आपने तू किस दारु दे ।।

नानकको उमेर बढ्दै गयो, उनी अब नौ वर्षका भए । उनलाई संस्कृत भाषाको अध्ययनका लागि एउटा गुरुकुलमा लगियो । गुरुले पढाइ सुरु गर्ने उद्देश्यले सर्वप्रथम ॐ लेख्न लाउनुभयो । उनले ॐ लेख्नुअघि यसको अर्थ के हो भनी गुरुलाई जिज्ञासा राखे । गुरुले तिमी बच्चै छौ अहिले लेख्न सिक, भोलिपर्सी तिमीलाई यसको अर्थ सिकाइने छ, भन्नुभयो । नानकलाई गुरुको जवाफमा चित्त बुझेन र गुरुलाई यसको अर्थ सुनाए - ॐको अर्थ हो ईश्वर । उनको यस्तो विद्वत्तापूर्ण उत्तर सुनेपछि संस्कृतका गूरुले उनलाई पढाउन आनाकानी गर्नुभयो ।

त्यसपछि समयअनुकूल अरबी र फारसीको अध्ययन गर्नु पनि उत्तिकै वाञ्छनीय रहेकाले नानकलाई अरबी र फारसीको अध्ययनका लागि मदरसामा भर्ना गरियो । अरबीको लिपि सिकाउने क्रममा पहिलो अक्षर अलिफ लेख्न मौलबीले आदेश दिए । उनले यहाँ पनि अलिफको अर्थ जान्न चाहे । मौलबीले उत्तर दिन सकेनन् र गुरु नानकले आफैंले उत्तर दिए - अलिफ से अल्लाह सबका सिरजन हार (अलिफबाट अल्लाह वा ईश्वर बन्छ, जो सबैको सृष्टिकर्ता हो) । यहाँ पनि नानकको पढाइ भएन, मौलबीले उनलाई पढाउन सकिंदैन भनी विदा दिए ।

अब नानकलाई भैंसी चराउने काममा खटाइयो । भैंसी चराउने क्रममा उनले भैंसीलाई चौरमा छाडेर वृक्षमुनि बसेर ध्यान गर्न थाले । एक दिन रुखको छाया मुनि ध्यानमग्न भएको अवस्थामा दिन छिप्पिंदै जाँदा छाया सर्न गई यिनको शरीरमा घामको तीक्ष्ण प्रकाश पर्न गयो । त्यस समयमा एउटा सर्प आई यिनको शरीरमाथि आफ्नो फणा फैलाएर छाया पारेको दृश्य उनका गोठाला साथीहरूले देखे । यो दृश्य देखेर अत्तालिएका गोठालाहरू गाउँमा पुगेर हल्लखल्ल गर्न थाले । नानकलाई सर्पबाट जोगाउन र घटनाको निर्क्यौल गर्न गाउँले त्यहाँ पुग्दा तिनीहरूले सर्प देखेनन् । गाउँले त्यहाँ पुग्दा उनी ध्यानबाट ब्युँझी सकेका थिए ।

नानक अब किशोर अवस्थामा पुगे । उनका पिताले खेतमा काम गर्न अह्राउँदा उनले यो शरीर नै खेत हो, यसमा प्रेमको खेती गर्नुपर्छ भनेको प्रसङ्ग पनि उल्लेखनीय मानिन्छ । त्यसरी नै एकपटक उनका बाबुले व्यापारका लागि २० रुपैंया हातमा राखी नजिकैको लाहोर सहरमा पठाए र अह्राए - यो रकम प्रयोग गरी नाफा कमाएर आउनू । तर उनले लाहोर पुग्नुअघि नै उक्त रकम बाटामा भेटिएका भोकाहरूलाई भोजन गराएर सिद्ध्याए । उनका पिताले लाभहानिको हिसाबकिताब सोध्दा उनले आज सच्चाव्यापारबाट ठूलो लाभ कमाएको कुरा बताए ।

अब नानकको व्रतबन्धको समय आयो । व्रतबन्ध संस्कारको यज्ञमा खटिएका पुरोहितलाई उनले त्यस्तो जनै (यज्ञोपवित) लगाइदिन अनुरोध गरे, जो दयाको कपास, सन्तोषको धागो, संयमको गाँठो र सत्यको डोराले बनेको होस् । यसरी किशोरअवस्थादेखि नै परम्परागत रुढिहरूको विरोध गर्दै उनले परोपकार, दया, सहानुभूति, समानता र एकताको जनै लगाउने शिक्षा दिएका छन् । उनी जातपात र छुवाछुत भावको विरोधमा सर्वदा दत्तचित्त रहेका महागुरु हुन् । उनले गुण र कर्ममा आधारित वर्ण र धर्मका कुराहरुको अनुसरण गरेका थिए । उनैले ईश्वर र अल्लाह एकै हुन् भनी धर्म कलहको अन्त्यका लागि उपदेश दिएर सबैभन्दा ठूलो मानव धर्मको बाटोमा लाग्नुपर्ने मार्ग प्रस्तुत गरेका थिए ।

विक्रम संवत् १५९६ (सन् १५३९ सेप्टेम्बर २२) मा यस धराधामको इहलीला समाप्त गरी मृत्यु भएका गुरु नानक शिख धर्मका संस्थापक तथा शिखहरुको आदिगुरु मानिन्छन् । नानकका अनुयायीहरु उनलाई गुरु नानक, गुरु नानक देव जी, बाबा नानक र नानकशाह आदि नामले पुकार्दछन् । गुरु नानकको जन्म भई पवित्र हुन पुगेको पाकिस्तानमा पर्ने तलबण्डी गाउँ अहिले गुरु ननकाना साहिबका नामले विश्वप्रसिद्ध छ । शिख धर्मावलम्बीहरूले यस दिन गुरु ननकाना साहेब लगायत प्रत्येक स्थानका गुरुद्वारामा गुरु ग्रन्थ साहेबको पाठ, कथापारायण, गाउँघरमा धार्मिक झाँकीहरु सहित प्रभातफेरी र गुरुको स्मरण गर्दै विशेष भजनकीर्तन र पूजापाठ गर्दछन् । शिख भक्तहरूले गुरु नानकको जन्मदिनका दिन समाजसेवा र परोपकारका काम गर्दछन्, गरिबदुःखी र असहायका लागि यस दिन लङ्गर अर्थात भोजनदान लगायतका पुण्य कार्यहरु गर्दछन् ।

‘शिख’ को शाब्दिक अर्थ ‘शिष्य’ अथवा सिक्न चाहने व्यक्ति वा गुरुका माध्यमबाट शिक्षा लिई शिक्षित र शिष्य हुनु भन्ने हो । शिख धर्मले जाति, वर्ण, सम्प्रदाय एवं उचनीच र छुवाछूतको भेदभाव अन्त्य गर्न प्रोत्साहित गर्दछ । जातिवादको अहंकार देखाउनेहरुका लागि गुरु नानकले यस्तो प्रासंगिक उपदेश दिएका छन् :-

जातका गरब न कर मूरख गँवारा ।
इस गरब ते चलहिं बहुत विकारा ।।

नेपालमा शिखहरुको प्रवेश झण्डै १५० बर्षअघि भएको मानिन्छ । खासगरी वीरगञ्ज, भैरहवा, कृष्णनगर, धनगढी लगायतका शहरहरूमा शिख धर्मावलम्बीहरूको बसोबास रहेको पाइन्छ । शिखहरूको प्राचीन बसोबासले गर्दा बाँके जिल्लाको नेपालगञ्जस्थित एउटा गाउँको नाम नै ‘सिखनपुरा’ रहेको छ । काठमाडौं उपत्यकामा शिखहरूको प्राचीन गुरुद्वारा रहेको छ । ललितपुरको कुपण्डोलमा शिखहरुको बाक्लो बसोबास रहेको छ । वि.स. २०६८ को जनगणना अनुसार नेपालमा शिखहरुको जनसंख्या ६०९ मात्रै रहेको छ । जुन नेपालकै सवैभन्दा थोरै जनसंख्या भएको धर्मिक एवं जातीय समुदाय हो । गुरु नानकको जयन्तिका अवसरमा शिखहरुले गुरु ग्रन्थसाहेबमा उल्लेख भएअनुसारका उपदेश बाचन गरी सम्झना गर्दछन् । गुरु ग्रन्थसाहेब शिख गुरु नानकका भजनहरु लेखिएको पवित्र ग्रन्थ हो । नानकलाई प्रथम शिख गुरु र शिखवादका प्रवर्तक भएको मानिन्छ ।

महागुरु फाल्गुनन्द

फाल्गुनन्द लिङ्देन किराँत धर्मका एकजना महान् गुरू हुन्। विक्रम संवत् १९४२ सालको कार्तिक २५ गते आइतबारका दिन पिता जगनबाज लिम्बु लिङदेन र आमा हंसमती लिम्बुको कोखवाट साहिंला छोराका रूपमा जन्मिएका फाल्गुनन्दको जन्मसमयमा ज्योतिषीले राखेको न्वारानको नाम भने नरध्वज लिङ्देन हो। उनी बाल्यकालमा रोगी र खिनौटे शरीर भएका बालक थिए। यसरी बेलाबेलामा सिकिस्त बिरामी भइरहने फाल्गुनन्दलाई बाबुआमाले धामीझाँक्री र ज्योतिषीको सल्लाहबमोजिम फलामका चुराका कल्ली बनाएर हातमा लगाइएको थियो। त्यसैले कतिपयले उनलाई फलामसिंह पनि भन्ने गर्दथे। त्यही फलामसिंह नाम उनी अङ्ग्रेज सेनामा भर्ना भएपछि 'फाल्गुनन्द'का रूपमा परिणत भएको हो।

उनले करिब आठ बर्षकै कलिलो उमेरमा सत्य र अहिंसाको उद्घोष गर्न थालेको पाइन्छ। प्राणिहत्या गर्नु हुँदैन, असत्य (झुट्ठा) बोल्नु हुँदैन, स्त्रीहरू सृष्टिकर्ता हुन्, त्यसैले उनीहरुलाई समाजमा उच्चसम्मान प्रदान गर्नुपर्छ, आफ्नो रीतिस्थिति र परम्पराअनुसार कुलदेवताको सधैं बिहानबेलुका चोखोनीतो भई पूजाआराधना (माङ्सेवा) गर्नुपर्छ, माछामासु र जाँडरक्सी खानु हुँदैन जस्ता जनचेतनाका दिव्यसन्देश बाँड्दै हिंड्ने महागुरु फाल्गुनन्दले आफ्नो सेवाकालीन सैन्य जीवनमा समेत प्रत्येक दिन बिहानबेलुका पूजापाठ र भक्तिआराधनामा लीन रहने गरेको बताइन्छ। त्यसैले उनलाई ‘ध्यानी’ ‘योगी’ ‘तपस्वी’ जस्ता उपनामले पुकारिने गरिन्थ्यो । सैन्यसेवामा रहेकै बखतमा लडाइँबाट विश्वमा शान्तिस्थापना हुन नसक्ने कुरोको बोध भएका महागुरुले अन्ततः बेलायती सेनाको जागीरबाट राजिनामा दिए र किराँत संस्कृति, सभ्यता तथा आफूँले प्राप्त गरेको ज्ञानको प्रचारप्रसार गर्दै उनी भारतका विभिन्न स्थान र भुटान हुँदै आफ्नो जन्मस्थल पूर्वी नेपालको इलाममा आइपुगे। आफ्नो गाँउठाँउमा खासगरी लिम्बु समुदायमा फैलिएको सामाजिक विसङ्गति र विकृतिले गाँजेको भयावह स्थिति नियालेर फाल्गुनन्दले विक्रम संवत् १९८८ साल वैशाख २५ गतेका दिन तत्कालीन ‘दश लिम्बुवान सत्र थुम’क्षेत्रका प्रतिष्ठित र वरिष्ठ व्यक्तिहरूको भेला गरी हालको पाँचथर जिल्लाको सदरमुकाम फिदिमबजार नजिकै पर्ने लेब्रे कुटी भन्ने ठाउँमा समस्त किराँतीहरू आफ्नो वास्तविक धर्म र संस्कारबाट विमुख हुँदै गएको र त्यसैलाई आफ्नो धर्म ठानेर कुमार्गमा लागेको, जाँडरक्सी आदि मादकपदार्थ सेवन गरी बुद्धिविवेकविहीन भई मतिभ्रष्ट भएको, विवाह आदि सामाजिक संस्कार सम्पन्न गर्दा थेग्नै नसकिने गरी मोजमस्ती र भोजभतेर गरी आर्थिकरूपमा दलदलमा भासिएको आदि पृष्ठभूमिका कारण भविष्यमा हरेक कोणबाट माथि उठ्नै नसक्ने गरी पछि परेको तीतो यथार्थलाई छलफलको विषय बनाए र अब उप्रान्त लिम्बु जनजातिले यी सबै कुरीति, विकृति र विसङ्गतिलाई त्यागेर समाजलाई त्यसबाट मुक्त तुल्याउने प्रतिबद्धता सहित सबैले आ-आफ्नो थुममा गई जनसाधारणलाई सम्झाईबुझाई मौलिकताको पहिचान गराउने उद्देश्यले दस बुँदे लिखित मुचुल्का तैयार गरियो। त्यसै मुचुल्काको नाम ‘सत्यहाङ्मा मुचुल्का’ हो। त्यसपछि त्यहाँ उपस्थित करिब दसौं हजारको सङ्ख्यामा उपस्थित सहभागीहरूले आ-आफ्नो थुममा गएर आफ्नो मौलिक धर्म, संस्कृति तथा उक्त सत्यहाङ्मा मुचुल्काको प्रचार प्रसार गरे। यस प्रचारप्रसारपछि उनले प्रतिपादन गरेको उक्त सिद्धान्तको नाम नै 'सत्यहाङ्मा धर्म' रहन गयो।

फाल्गुनन्दले सत्यहाङ्मा धर्मको प्रचारप्रसार गर्ने सिलसिलामा वर्तमान मेची र कोशी अञ्चलमा पर्ने विभिन्न ७ ठाउँमा माङहिम(मन्दिर) बनाए। माङहिममा उक्त धर्मका अनुयायीहरूले सामूहिक रूपमा साँझबिहान युमासाम्माङ (ईश्वर)को ‘माङसेवा’ गर्ने गर्दथे। उनले कुम्भकर्ण हिमाललाई किराँतीहरूको पवित्र धार्मिक तथा तीर्थस्थलको मान्यता प्रदान गर्दै त्यहाँ पनि एउटा ‘माङहिम’ बनाए। हाल पनि उक्त कुम्भकर्ण हिमालको फेदीमा रहेको माङहिममा भक्तजनहरु ‘माङसेवा’का लागि जाने क्रम जारी नै छ र यो क्रम दिनानुदिन बृद्धि भइरहेको छ। उनले सत्यहाङ्मा मुचुल्का र धर्मको प्रतिपादन मात्र गरेनन्, त्यसलाई कार्यान्वयन गर्न अनुगमन समेत गरे। उनी बेलाबेलामा लिम्बुबान क्षेत्रका हरेक गाँउगाउँमा निरीक्षण गर्दै हिंडे, यस क्रममा उनले पटकपटक आफ्ना चेलाचपेटाका साथमा कुम्भकर्ण हिमालको फेदीमा रहेको माङहिममा पुगेर महिनौंसम्म तपस्या पनि गरेका थिए। यसरी धर्म प्रचारप्रसार र मौलिकताको पहिचान गराउँदै हिंड्दा उनलाई तत्कालीन प्रशासकहरूले निगरानी समेत गरेका थिए। राजनीति गरी सरकारको विरोधमा जनताहरुलाई जागरुक तुल्याएको आशङ्कामा तत्कालिन धनकुटा जिल्लाका बडा हाकिमको निर्देशनमा उनलाई काठमाण्डौमा पुर्याई सोधपुछ समेत गरेका थिए।

आफ्नो मौलिकतालाई बिर्सिएर पथभ्रष्ट हुनुहुँदैन, मदिरा सेवनगरी असामाजिक क्रियाकलाप गरी मतिभ्रष्ट हुनुहुदैन, विवाह आदि सामाजिक रीत पूरा गर्ने क्रममा आफ्नो आर्थिक क्षमताभन्दा बढी तडकभडक देखाई खर्च गरेर उक्सनै नसक्ने आर्थिक दलदलमा फस्नुहुन्न, समाजकी जननी ‘युमासाम्माङ’ (मातृशक्ति) नै नारी हुन्, त्यसैले समाजमा नारीलाई उच्चस्थान दिनु वा सम्मान गर्नुपर्दछ, परपाहुना मान्ने सिलसिलामा वा आफूँले खानपिन गर्ने सिलसिलामा पशुपन्छी र प्राणीको हत्या गर्नुहुन्न, नयाँ अन्नबाली होस् वा अन्य खाने कुरा सुरुमा ‘हिम साम्माङ’, ‘युमासाम्माङ’लाई नचढाइ खानु हुन्न, पशुबली चढाएर ईश्वर प्रसन्न हुँदैनन्, त्यसैले पशुबली गर्नुहुँदैन, त्यसबाहेक फलफूल, नैबेध चढाएर मात्र ‘माङसेवा’ गर्नुपर्छ सामाजिक चेतना फैलाउने फाल्गुनन्दलाई महान धार्मिक तथा समाजसुधारकका रूपमा सम्मान गरिन्छ। आफ्नै मौलिक भाषा र लिपिको अध्ययन गर्नु पर्छ भन्ने फाल्गुनन्दलाई तात्कालिक सामाजिक अर्थ व्यवस्थालाई राम्ररी आँकलन गरी समाजलाई आर्थिक दलदलबाट उकास्न व्यावहारिक आर्थिक नीति तर्जुमा गर्ने एकजना कुशल अर्थविद्को रुपमा पनि लिइन्छ। वर्तमान विश्वसन्दर्भमा दोस्रो विश्वयुद्धमा तत्कालीन ब्रिटिस साम्राज्यवादका सिपाहीका रूपमा भारत लगायत बर्मामा युद्ध लड्दालड्दै यो लडाइँ र झगडाबाट विश्वमा शान्तिस्थापना गर्न नसकिने र यसबाट झन रक्तपात, हत्या र हिंसामात्र फैलिन्छ भन्ने जनचेतना बाँड्ने शान्तिदूतका रूपमा पनि यिनको छुट्टै वैशिष्ट्य रहेको छ भन्दा अत्युक्ति हुँदैन। समग्रमा वास्तविक शान्ति समुचित शिक्षादीक्षा, ध्यान, तपस्या, सद्धर्माचरण र मौलिकताको पहिचान भएमा मात्र प्राप्त हुन्छ भनी ज्ञानको ज्योति छर्ने महागुरु फाल्गुनन्द लिङदेन नेपालको पूर्वी क्षितिजमा उदाएर अमर भएका एकजना समुज्ज्वल नक्षत्र हुन्।

यमराजका सहयोगी चित्रगुप्त : जो खुसी भएमा नरक जानु पर्दैन

सनातन संस्कृतिमा पापधर्मको विवेचना गरी दण्ड दिने अधिकार भएका यमराजका लेखापाल (मुनिमजी) को नाम चित्रगुप्त हो भनिएको छ । वास्तवमा यिनी मृत्युका देवता यमराजका सहयोगी हुन् । नेपाल र भारतमा बसोबास गर्ने कायस्थहरू चित्रगुप्तलाई आफ्नो कुलप्रवर्तक वा कुलगुरु मान्ने गर्दछन् । कायस्थ समाजमा प्रत्येक वर्षको भाइटीका (कार्तिक शुक्ल द्वितीया) का दिन चित्रगुप्तको जयन्ती भव्यताका साथमा मनाउने चलन छ । कार्यक्षेत्रका हिसाबले यमराज र चित्रगुप्तको साइनो हाकिम र कारिन्दा झैं देखिए पनि यी यमराजका सहोदर भाइ पनि हुन् । उनले ब्रह्माजीबाट मर्त्यलोकका प्राणिहरूको कर्मको लेखाजोखा गरी बही राख्ने जिम्मेबारी पाएका हुन् । यिनले नै कुनै पनि मृत प्राणिको कर्मअनुसारको फलको हिसाब हेरी उसलाई स्वर्ग वा नरक कता पठाउने भनी यमराजलाई सिफारिस गर्ने गर्दछन् ।

कायस्थ समाजका कुलदेव र इष्टदेव भगवान् चित्रगुप्त हुन् । उनी परमपिता ब्रह्माको अंशबाट उत्पन्न भएका हुन् । सृष्टिको क्रम सुचारु गर्ने उद्देश्यले भगवान् विष्णुले आफ्नो योगमायाद्वारा सृष्टिको कल्पना गर्नासाथ उहाँको नाभि (नाइटो) बाट एउटा कमल उत्पन्न भयो । उक्त कमलमा चतुर्मुखी ब्रह्मा विराजमान हुनुहुन्थ्यो । उनको उत्पत्ति नै भगवान् विष्णुको कल्पनालाई साकार तुल्याउन भएको थियो । ब्रह्माले सृष्टिको रचना गरी देव, असुर, गन्धर्व, अप्सरा, स्त्रीपुरुष, पशुपक्षी आदिको सिर्जना गर्नुभयो । यसै क्रममा कालका देवता यमराजको जन्म भयो र उनलाई दण्डाधिकारीको जिम्मेबारी प्रदान गरियो । यमराजलाई धर्मराज पनि भन्ने गरिन्छ, किनभने उनले नै यावत् सृष्टिचक्रका प्राणिहरूमा धर्म र पापको विश्लेषण गर्ने गरेका छन् । पितामह ब्रह्मासित धर्मराजले एउटा योग्य र चतुर सहयोगीको खाँचो पर्ने बताएपछि ब्रह्माले दिव्य एक हजार वर्षसम्म ध्यानमुद्रामा रहेर एउटा पुरुषको रचना गर्नुभयो । त्यस्तो पुरुषको जन्म ब्रह्माको शरीर (काया) बाट भएको थियो, त्यसैले यिनलाई कायस्थ भनी सम्बोधन गरियो । कालान्तरमा तिनै कायस्थको नाम चित्रगुप्त रहन गयो ।

पद्म पुराणमा एउटा प्रसङ्गमा चित्रगुप्तका दुईवटी पत्नी थिए । यिनकी जेठी पत्नीको नाम सूर्यदक्षिणा र कान्छी पत्नीको नाम ऐरावती थियो । कतैकतै सूर्यदक्षिणाको नन्दिनी र ऐरावतीको शोभावती भन्ने नाम पनि प्राप्त हुन्छ । यिनकी जेठी दुलही सूर्यकी नातिनी र सूर्यपुत्र श्राद्धदेवकी छोरी थिईन् । त्यस्तै कान्छी पत्नी ऐरावती धर्मशर्म्मा नामका ब्राह्मणकी पुत्री थिईन् । जेठीपट्टि चार भाइ (भानु, विभानु, विश्वभानु र वीर्यभानु ) र कान्छीपट्टि आठभाइ (चारु, चित्तचारु, मतिभान्, सुचारु, चारुण, हिमवान्, चित्र र अतीन्द्रिय ) गरी यिनका बाह्र जना छोरा थिए । चित्रगुप्तका बाह्रै भाइ छोराको विवाह नागराज वासुकीका बाह्र वटी छोरीसित भएको हो । त्यसैले अहिले पनि कायस्थहरू नागलाई आफ्नो मातृकुल ठानी कुनै पनि शुभकर्म गर्दा वा प्रत्येक वर्ष पर्ने नागपञ्चमीका दिन विशेष पूजाआजा गर्ने गर्दछन् । चित्रगुप्तका यिनै बाह्र भाइ छोराहरूको वंशक्रम अहिलेको कायस्थ जाति हो भन्ने मानिन्छ । ती बाह्र भाइका आधारमा कायस्थ कुलमा जम्मा १२ वटा शाखा प्रचलनमा रहेको पाइन्छ । जस्तै - श्रीवास्तव, सूर्यध्वज, वाल्मीक, अष्ठाना, माथुर, गौड़, भटनागर, सक्सेना, अम्बष्ठ, निगम, कर्ण, कुलश्रेष्ठ ।

भगवान् चित्रगुप्तको हातमा धर्मकर्मको बही अर्थात् किताब, कलम, मसीदानी, र बांगो तलबार धारण गरिएको हुन्छ । यिनी कुशल लेखक हुन् र यिनको लेखनीबाट जीवहरूले तिनका कर्मका आधारमा न्याय पाउने गर्दछन् । कार्तिक शुक्ल द्वितीया तिथिका दिन भगवान् चित्रगुप्तको पूजा गर्ने शास्त्रीय विधान छ । खासगरी कायस्थ समाजमा यस दिन भगवान् चित्रगुप्त र यमराजको मूर्ति स्थापना गरी वा तिनको तस्बिर राखी श्रद्धापूर्वक पूजासामाग्री जुटाई  फूलपाती, चन्दन, अक्षता, धूपदीप, कुमकुम, सिन्दूर, थरिथरिका पक्वान्न, नैवेद्य र मिठाइले यिनको पूजा गरिन्छ । पूजा गर्दा यिनका भक्तले अन्त्यमा आफूले जानीनजानी गरेका भूल र अपराधप्रतिको क्षमायाचना गरेपछि पूजाको विधि समाप्त हुन्छ । यसरी जसले यमराज र चित्रगुप्तको पूजा गरी उनीहरूसँग आफ्ना नराम्रा काम र अशुभ कर्मप्रति क्षमायाचना गर्दछन्, तिनले नरक जानुपर्दैन भन्ने आमविश्वास छ । यस सन्दर्भमा एउटा लोककथा पनि प्रचलनमा रहेको देखिन्छ ।

सौराष्ट्र देशमा एक जना सौदास नामका राजाले शासन गर्दथ्यो । त्यो राजा असाध्य अधर्मी थियो, साथै हरहमेशा पापकर्ममा लिप्त रहने गर्दथ्यो । उसले आफ्नो सारा जीवनमा कुनै पनि शुभकर्म गरेको थिएन । एक पटक सिकार खेल्ने उद्देश्य घना जङ्गलमा पुगेको वेला राजाले बाटो बिर्स्यो । वनबाहिर निस्कने कुनै उपाय नभेटेपछि ऊ त्यसै वनमा वरपर भौंतारिन थाल्यो । त्यसरी वनमा यत्रतत्र भौंतारिरहेको वेलामा उसले एक जना नैष्ठिक ब्राह्मणले पूजा गरिरहेको दृश्य देख्यो । उत्सुकता बढेकाले ऊ ब्राह्मणका समीपमा गयो र ब्राह्मणलाई केको पूजा गरेको भनी जिज्ञासा राख्यो । ब्राह्मणले भने - आज कार्तिक महिनाको शुक्लपक्षको द्वितीया तिथि हो । त्यसैले म यहाँ कालका देवता यमराज र उनका सहयोगी चित्रगुप्तको पूजा गर्दैछु । यस व्रतको प्रभावले व्रतालुले नरकको ढोका देख्नु पर्दैन । आफूले जीवनभरि शुभकर्म नगरेको राजाको मनमा पनि यो व्रत लिने विचार आयो र ब्राह्मणको आज्ञा लिई उसले पनि व्रतकार्य सम्पादन गर्यो । पछि ब्राह्मणले सहर निस्कने बाटो बताएको हुँदा उनीसित छुट्टिने वेलामा यम द्वितीयाका दिन यमराज र चित्रगुप्तको केकस्तो विधिको प्रयोग गरी पूजा र व्रत गर्न जानकारी लिएर राजा दरबारमा फर्कियो । दरबारमा फर्किएपछि अरु धर्मकर्ममा मन नलगाए पनि उसले प्रत्येक वर्ष यमद्वितीयाका दिन पर्ने चित्रगुप्त जयन्तीको व्रत लिने र विधिविधानले पूजा गर्ने गर्दथ्यो । कालको गतिले एक दिन यमदूत राजाको प्राणहरण गर्न दरबारमा आए र यमपाशमा बाँधेर उसका प्राणलाई तुरुन्त यमराजको सभामा दाखिला गरे । त्यसपछि चित्रगुप्तले उसले मर्त्यलोकमा गरेका शुभ र अशुभ कर्मको फेहरिस्त सुनाउँदै यमराजसमक्ष बिन्ती गरे - हे स्वामी ! यो राजा ठूलो पापी हो, उसले जीवनकालभरि सदैव पापकर्ममात्र गरेको छ, तर यसले जीवनको उत्तरार्द्धमा हरेक वर्ष कार्तिक शुक्ल द्वितीया तिथिका दिन नियमनिष्ठाका साथ मेरो र हजुरको पूजा गरी व्रत लिएको छ । अतः धर्मानुसार उसका यावत् पापराशि नष्ट भएको छ, अव यो स्वर्गको हकदार बनेको छ ।  यमराजले चित्रगुप्तको सिफारिसलाई तुरुन्त स्वीकार गरे र यसरी सौदास राजाले स्वर्गमा बास पायो ।

हनुमान चालिसाका लेखक तुलसी दासको जन्म जयन्ती || श्रावण २२, २०७६/August 07 || Tulasi Jayanti

गोस्वामी तुलसीदासले आफ्नो जीवनकालमा १२ ग्रन्थ लेख्नु भएको छ ।वहालाई संस्कृतको कवि हुनाले नै हिन्दी भाषाका सर्वश्रेष्ठ कवि मध्ये एक मानिन्छ। गोस्वामीलाई मूल संस्कृतको आदि काव्य रामायणको रचयिता वाल्मीकिको अवतार हो भन्ने गरेको पनि लौकिक चर्चा सुन्न पाइन्छ ।तुलसीदास द्वारा विरचित रामचरितमानस संस्कृतआदि काव्य वाल्मीकीय रामायणको अवधी भाषांतर हो उक्त रामचरितमानसलाई सम्पूर्ण उत्तर भारतमा भक्ति भावले पढने गरिन्छ । गोस्वामीको अर्को काव्य विनय पत्रिकाले पनि निकै महत्व पूर्ण स्थान प्राप्त गरेको छ ।

जैन धर्मगुरु भगवान् महावीरको जन्मदिन (वैशाख ४, २०७६) - Mahavir Jayanti 2019

मिति २०७६ साल वैशाख ०४ गते बुधवारका दिन जैन तीर्थङ्कर (धर्मगुरु) महावीरकाे जन्मजयन्ती हो । यस भिडियोमा २४ औं तीर्थङ्कर भगवान् महावीरको जीवनी, सन्देश र देनहरूको वर्णन गरिएको छ ।