गणेश चौथीको व्रत : ऋणसापटीबाट छुटकारा

पूर्वीय संस्कृति अन्तर्गत कुनै पनि कामको सफलताका निमित्त सबैभन्दा पहिले मङ्गलाचरण, स्वस्तिवाचन र इष्टदेवताको पूजाआजा गर्ने विधान छ । सामान्यतया कुनै कार्य सुचारु ढंगले सम्पन्न होस् भन्ने कामनाले श्रीगणेशको वन्दना गरिन्छ । उनलाई वैदिक वा पारम्परिक विधिविधानको प्रयोग गरी अर्चना वा पूजा गर्ने चलन छ । अतः सनातन धर्म र संस्कृतिमा सर्वप्रथम श्रीगणेशको पूजाबाट नै कुनै पनि कामको प्रारम्भ हुने गर्दछ । त्यो जुनसुकै इच्छा पूर्ण गर्नका निमित्त हुनसक्छ, जस्तै थालेको कामको समाप्तिपर्यन्त कुनै बाधाअवरोध नआओस् भनेर वा स्त्री, पुत्र, पौत्र, धन, समृद्धि पाइयोस् वा कुनै आपत, विपत वा सङ्कटबाट छुटकारा मिलोस् भनेर । 

श्रीगणेशको जन्म भदौ महिनाको शुक्ल पक्षको चतुर्थी तिथिका दिन भएको थियो । त्यसैले प्रत्येक वर्ष यस दिन धूमधामका साथमा गणेश जयन्ती पर्व मनाउने गरिन्छ । नेपालको परिप्रेक्ष्यमा यो पर्व महिलाहरूको महान् पर्व तीजको मध्यमा पर्दछ । हरितालिका तीज भाद्र शुक्ल तृतीयाका दिन मनाउने प्रचलन छ, त्यसको भोलिपल्ट अर्थात तीजको पार्नाका दिन गणेश चतुर्थी पर्दछ र त्यस दिन चौथी हान्ने दिन भन्ने चलन पनि छ । गणेश चतुर्थीको भोलिपल्ट ऋषिपञ्चमी पर्व मनाउने गरिन्छ । त्यसैले गणेश चतुर्थीलाई तीज पर्वकै अङ्ग मान्ने चलन रहेको छ । यसरी गणेश जयन्तीका दिन भगवान् गणेशलाई बुद्धि, समृद्धि र सौभाग्यका देवताका रूपमा पूजा गर्ने गरिन्छ । भाद्र महिनाको शुक्लपक्षको दिवाकालको मध्याह्नमा श्रीगणेशको जन्म भएको हो भन्ने मान्यता छ, त्यसैले प्रत्येक पक्षको चतुर्थी तिथि (शुक्लपक्ष वा कृष्णपक्ष) भगवान् गणेशलाई अत्यधिक प्रिय लाग्दछ । यस दिन व्रत लिने भक्तजनले मध्याह्नकालमा श्रीगणेशको यथाविधि पूजा गर्ने गर्दछन् । भगवान् गणेश ऋद्धि र सिद्धिका दाता हुनुहुन्छ, शुभता र लाभ वहाँका नैसर्गिक वरदान हुन्, त्यसैले उहाँलाई सिद्धिविनायक र सङ्कटनाशक देवता मान्ने गरिन्छ ।

पूजासामग्री :-

गणेशजीको पूजा गर्न आसनका लागि एउटा नयाँ पिर्का, शुद्ध जल, कलश, रातो कपड़ा, पञ्चामृत (दूध, दही, घिउ, मह, चिनी मिसाइएको घोल), अबीर, केशरी, रक्षाबन्धन, रक्त चन्दन, जनै, गङ्गाजल, सिन्दूर, चाँदीको पत्र, रातो फूल, माला, सुगन्धित द्रव्य (सेन्ट), लड्डु (आफैंले तैयार गरेको), लड्डु राख्ने पात्र, सुपारी, ल्वाङ, अलैंची, नरिवल, मौसमअनुसारको पाकेको फल, दूबो, पञ्चमेवा (अपुङ्गो), दियो, धूप, अगरबत्ती र कपूरको आवश्यकता पर्दछ ।

पूजाविधि :-

भगवान् गणेशको व्रत सम्पादन गर्न एक दिन अघिदेखि नै नङकेस काटी पवित्रताको आचरण गर्नु पर्दछ । व्रतका दिन अर्थात गणेश चतुर्थीका दिन प्रातः ऊषाकालमा निद्राबाट जागा भई शौचादि नित्यकर्मबाट निवृत्त हुनु पर्दछ । त्यसपछि नुवाइधुवाइ गरी शुद्ध रातो रङको लुगा लगाउनु पर्दछ । त्यसपछि घरको पूजा कोठा, गणेश मन्दिर वा पूजास्थलमा कुसको आसनमा व्रतालुले पूर्व वा उत्तर मोहोडा गरी बस्नु पर्दछ । सबैभन्दा पहिले भगवान् गणेशको प्रतिमा वा मूर्तिलाई पञ्चामृतले र त्यसपछि गङ्गाजलले अभिषेक गरिदिनु पर्दछ । अनि काठको पिर्कामा रातो कपडा ओछ्याउनु पर्दछ । गणेशजीको प्रतिमाको दाया र वाँया भागमा क्रमशः ऋद्धि र सिद्धिको कल्पना गरी दुईवटा सुपारी स्थापना गर्नु पर्दछ । गणेशको प्रतिमामा सिन्दूरको लेपन गरी उक्त प्रतिमालाई चाँदीको पत्रले ढाकी दिनु पर्दछ । व्रतालु आफूले रक्त चन्दन मिसाई बनाइएको अक्षताको टीका लगाउनु पर्दछ, आफूले टीका लगाउँदा पूजा गर्न बनाइएको टीकामध्येबाट आवश्यकता अनुसार झिकी कुनै पात वा दुनामा राखी लगाउनु पर्दछ, पूरै टीकाको थाली वा पात्रलाई ने जुठो बनाउनु हुँदैन । व्रतालुले टीका लगाएपछि पूजाविधि प्रारम्भ हुन्छ । सुरुमा दुबै हात उचालेर गणेशजीको आवाहान गर्नु पर्दछ, अनि एउटा कुसको टुक्रो लिई आसन प्रदान गर्नु पर्दछ । त्यसपछि रक्तचन्दन, अक्षता, रक्षासूत्र, जनै, रातो फूल, माला, सुगन्धित द्रव्य, दूबो, नरिवल, पञ्चमेवा (अपुङ्गो), फलफूल, लड्डु, ल्वाङ, सुकुमेल आदि क्रमशः चढाउनु पर्दछ, अनि बाती बाली अगरबत्ती वा धूप सल्काउनु पर्दछ । अन्त्यमा आरती र पुष्पाञ्जली गरी परिक्रमा गर्नु पर्दछ । यसरी पूजा गर्नाले भगवान् गणेश प्रसन्न हुनुहुन्छ । पूजा सम्पन्न गर्न कठिनाइ वा अज्ञानता भएमा ब्राह्मण (पुरोहित) को सहयोग लिन सकिन्छ । बाहुनबाजेले पढेजत्ति नै मन्त्र वा स्तोत्र पढ्न नआए पनि प्रत्येक वस्तु गणेशजीलाई चढाउँदा तलको मन्त्रको उच्चारण गर्न सक्नुहुन्छ :-

ॐ वक्रतुण्ड महाकाय कोटिसूर्यः समप्रभः। निर्विघ्नं कुरू मे देव ! सर्व कार्येषु सर्वदा ।। 

गणेशलाई मोदक अर्थात लड्डू असाध्यै मनपर्छ, त्यसैले वहाँलाई गाईको शुद्ध घिउमा आफ्नै हातले बनाएको कम्तीमा २१ वटाको सङ्ख्यामा लड्डुको भोग लगाउनु पर्दछ । पूजा समाप्त भएपछि श्रीगणेशका मन्त्र, स्तुति र स्तोत्रको जापपाठादि गर्नु उत्तम हुन्छ । श्रीगणेशको यसरी विधिवत पूजा गरिसकेपछि भगवान् शिव, माता पार्वतीसमेत नन्दी साँढे, कार्तिकेयसमेत समस्त शिवपरिवारको सङ्क्षिप्त पूजाविधि (चन्दन, अक्षता, फूल, धूप, बाती) प्रयोग गरी पूजा गरिदिनु पर्दछ । व्रतालुले काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद र मात्सर्य जस्ता मानसिक विकारको एक दिन अघिदेखि नै व्रतको अवधिभर त्याग गर्नु पर्दछ र व्रतको पूर्ण फल प्राप्त गर्न हरदम भगवानमा चित्त समर्पण गरी शुद्ध र सात्विक भाव ग्रहण गर्नु पर्दछ । पूजाआराधना र व्रत समाप्त भएपछि पूजाका लागि निर्माण गरेको माटोको प्रतिमा छ भने त्यसलाई ऋषि पञ्चमीका दिन कुनै गङ्गासम्म पुग्ने वहाव भएको ठूलो नदीमा लगेर सेलाई दिनु पर्दछ । तर धातुबाट निर्मित वा चित्रलाई सेलाउनु हुँदैन । त्यसरी नसेलाउने चित्र वा प्रतिमाको प्रयोग गरिएको छ भने पूजा सकिएपछि हे प्रभू ! म आजदेखि हजुरको नित्यपूजा गर्नेछु, मेरो घरमा हजुरले नित्यनिवास गरी दुःख, सङ्कट र कष्ट निवारण गर्नुका साथै दीर्घायुष्य, आरोग्यता, सुखसम्मृद्धि, धन र ऐश्वर्य प्रदान गर्नु होला भनी भगवानलाई निमन्त्रणा गर्नुपर्दछ अनि पूजाकोठामा लगी स्थापना गर्नु पर्दछ । त्यसपछि पूजा वा व्रतका क्रममा भएका त्रुटिनिवारणका लागि क्षमा प्रार्थना गरी पूजामा सहभागी भएका ब्राह्मणहरू, अन्य भक्तजन, श्रद्धालु र अतिथिगणको आवाभगत, स्वागतसत्कार, भोजनपान, यथायोग्य सिधादक्षिणा र उपहार/प्रसाद दिई विदाइ गर्नु पर्दछ । ब्राह्मणलाई सन्तुष्ट तुल्याई कम्ती एक दिनको ज्यालाको चलनचल्तीको दररेटअनुसार दक्षिणा दिई प्रणामादि गरी आशीर्वाद ग्रहण गर्नु अनिवार्य छ । यसरी आशीर्वाद प्राप्त गरेमा दीर्घायुष्य, आरोग्यता, सुखसम्मृद्धि, धन र ऐश्वर्य आदि प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

मङ्गलबार वा चतुर्थी  तिथिको व्रत थाल्ने दिन

कुनै व्यक्तिले नियमित रूपमा मङ्गलबार वा चतुर्थी तिथिको व्रत बसी आदिपूज्य भगवान् गणेशको उपासना गर्ने योजना बनाउनु भएको छ भने उक्त व्रतको थालनी गर्नसमेत आज अर्थात् गणेश चतुर्थीको दिन शुभ मानिन्छ । मङ्गलबारको व्रत लिनेले यस दिन जुनबार परेपनि निष्ठा र भक्तिपूर्वक व्रत लिई यसपछिका हरेक मङ्गलबारको व्रत लिने शास्त्रीय विधान छ । त्यस्तै चतुर्थीको व्रत लिने पनि यस दिन व्रत सम्पादन गरी यसपछिका शुक्लपक्ष र कृष्णपक्षमा पर्ने हरेक चतुर्थीको व्रत लिन सक्दछन् ।

गणेश चतुर्थीका दिन निम्न आठवटा उपायलाई अवलम्बन गरेमा मनोकामना पूर्ण हुन्छ :-

आदिदेवता शिवपुत्र श्रीगणेशको जन्म भदौ महिनाको शुक्ल पक्षको चतुर्थी तिथिका दिन भएको थियो । यस पटक आगामी २०७३ साल भदौ २० गते सोमबार तदनुसार ५ सेप्टेम्बर २०१६ का दिन उक्त महापर्व परेको छ । विघ्नहर्ता, बुद्धि प्रदाता, लक्ष्मी प्रदाता भगवान् गणेशलाई प्रसन्न तुल्याउने सबैभन्दा उत्कृष्ट समय हो, यो । यसको विकल्पमा कुनै मङ्गल चतुर्थीको संयोग परेमा पनि यी उपायलाई प्रयोग गर्न सकिन्छ, नत्र अब यसपछि अर्को वर्षमात्र यो पुण्यसमय प्राप्त हुन्छ । आफ्ना जेजस्ता इच्छा भए पनि मनोकाङ्क्षा सिद्धिका निमित्त उक्त दिन तलका आठवटा उपायलाई उपयोग गर्ने राम्रो अवसर जुटेको छ :-

(१) श्रीगणेशको प्रतिमा, मूर्ति वा मन्दिरमा पूर्वमुख गरी आसन ग्रहण गरी भगवानलाई आवाहान/आसनादि प्रदान गरी यथाशक्ति पञ्चोपचार वा षोडशोपचार पद्धतिले पूजा सम्पन्न गरी लड्डुको भोग लगाई ‘ॐ गं गणपतये नम:’ यस मन्त्रको २१, ५१ वा १०८ आवृत्ति जाप गरी विधिपूर्वक प्रज्वलित अग्निमा शुद्ध घिउको १०८ आहुति दिएमा मानसिक प्रसन्नता र घरपरिवारमा सुखसम्मृद्धिको प्राप्ति हुन्छ ।

(२) विवाह, दाम्पत्यसुख, सन्ततिप्राप्ति वा कुनै उन्नतिप्रगतिमा बाधा भएको छ भने वा अन्य कुनै पारिवारिक समस्या हल गर्नु छ भने माथि बताइएको विधिले नै पूजादि र आहुतिको कार्य सम्पन्न गर्न ‘ॐ वक्रतुंडाय हुं’ मन्त्रको प्रयोग गर्नु पर्दछ । यस मन्त्रको जाप गर्दा सकेसम्म मुगाको मालाको प्रयोग गरेमा शीघ्र लाभ हुन्छ ।

(३) कसैलाई आफूप्रति आकर्षण जगाउनु छ वा वशीकरण गर्नु छ भने माथि बताइएको विधिले नै पूजादि र आहुतिको कार्य सम्पन्न गर्न ‘ॐ वक्रतुंडाय हुं’ मन्त्रको जाप गर्न हकीक (एक किसिमको पत्थर) को मालाको प्रयोग गर्ने विधान छ ।

(४) सबै किसिमका विघ्न समाप्त गरी जीवनपथमा विनाअवरोध अगाडि बढ्नका लागि स्फटिकको शीलाले बनेको भगवान् गणपतिको प्रतिमाका सामुमा बसी ‘ॐ गं ग्लौं गणपतये विघ्न विनाशिने स्वाहा’ मन्त्रलाई २१ माला (एउटा मालामा १०८ दाना हुन्छन्) जाप गर्नु पर्दछ ।

(५) शत्रुदमन गरी रिस, इबी र डाहा गर्नेहरूबाट मुक्त हुन चाहनु हुन्छ भने माथि बताइएको विधिले नै पूजादि र आहुतिको कार्य सम्पन्न गर्न तपाईंले नीमको वृक्षको फेदमा गणेशको प्रतिमा स्थापना गरी ‘ॐ हस्ति पिशाचि लिखे स्वाहा’ मन्त्रको जाप गर्नु पर्दछ । यसरी जाप गर्दा पहिलो पल्ट यस विधिको प्रयोग गरेपछि दैनिक नित्यपूजाका क्रममा घरको पूजा कोठा वा मन्दिरमा बसेर उक्त मन्त्रको २१, ५१ वा १०८ पटक जाप गर्नु बढी फलदायक हुन्छ । यसरी विधिपूर्वक गणेशजीको यस मन्त्रको जापको प्रभावले शत्रु वशीभूत हुन्छन्, प्रशासनिक झैझमेलामा विजयी भइन्छ र घोर एवं अनर्थकारी उपद्रव पनि शान्त हुन पुग्दछन् ।

(६) शक्ति विनायक गणपतिको प्रतिमा स्थापना गरी आराधना गर्नाले व्यक्ति सर्वशक्तिमान हुन पुग्दछ । उसको भौतिक जीवनमा कुनै किसिमको कमी हुँदैन । यसरी प्रतिमा स्थापना गर्दा कुमालेको चक्रमा थुपारेको माटो ल्याई गणेशको प्रतिमा निर्माण गरी प्रतिष्ठा गर्नु पर्दछ । यस विधिका लागि भगवान् गणेशको ‘ॐ ह्रीं ग्रीं ह्रीं’ मन्त्रको जाप गर्नु उचित हुन्छ । सुरुमा गणेश चतुर्थी वा मङ्गल चौथीका दिन प्रारम्भ गरी लगातार ११ दिनसम्म नित्य ११ मालाका दरले जाप गर्नु पर्दछ । जापको समाप्तिमा विधिवत् यज्ञ गरी हवनादि कार्य सम्पन्न गरेमा यस मन्त्रले प्रदान गर्ने चमत्कार व्रतालुले स्वतः प्राप्त गर्दछन् ।

(७) क्रमाङ्क ६ मा उल्लेख भएको विधिलाई प्रयोग गरी लक्ष्मी विनायक गणेशको प्रतिमा स्थापना गरेपछि ‘ॐ श्रीं गं सौम्याय गणपतये वरवरद सर्वजनं मे वशमानय स्वाहा।’ यस मन्त्रको दैनिक ११ माला जाप ११ दिनसम्म गरी समापन हुने दिन पानीको प्रवाह भएको कुनै कुला, कुलेसा, खोला वा नदीको तटमा गई ४४४ पटक उक्त मन्त्रको उच्चारणका साथ अञ्जुली प्रदान गरेमा गणेशजीको शीघ्र कृपा प्राप्त हुन्छ ।

(८) आधुनिक यु्गमा इच्छा, आकाङ्क्षा र महत्त्वाकाङ्क्षा पूरा गर्न मनुष्यले विभिन्न वित्तीय संस्था वा साहु/महाजनबाट ऋणसापटी वा कर्जा लिएका हुन्छन् । समयचक्रको भवण्डरमा परी अनेकौं प्रयासका बावजुद व्यक्तिले उक्त ऋणबाट त्राण पाउन सकिरहेको हुँदैन र चरम मानसिक सङ्कटमा फँसेको हुन्छ ।  आकस्मिक रूपमा कुनै दैवीय कृपा प्राप्त भएमा मात्र उसले त्यस जोखिमबाट मुक्ति पाउन सक्छ, अन्यथा आजीवन ऋणको गोलचक्करमा भौंतारिरहनु पर्दछ । त्यसैले भगवान् गणेशको जन्मोत्सवका दिनबाट प्रारम्भ गरी तल लेखिएका उपायलाई अवलम्बन गरेमा उसले यस जन्मको मात्र होइन, जन्मजन्मान्तरदेखि सञ्चित रहेका अशुभ प्रभावका कारण सधैं ऋणी हुनुपर्ने दुर्भाग्यलाई मेटाउन सक्दछ ।

ऋणबाट ऊऋण हुन यस दिन व्रतालुले विधिपूर्वक श्रीगणेशको पूजा गरी तल लेखिएको ऋणहर्ता मन्त्रको १०८ माला जाप गरी त्यसको दशांश हवन गरिदिनु पर्दछ । यसो गरेमा उसले तुरुन्त ऋणमुक्त हुने वातावरण प्राप्त गर्दछ । यस मन्त्रको प्रयोगबाट श्रीगणेश तुरुन्त प्रसन्न हुनुहुन्छ र साधकले ऋण, सापटी वा कर्जाबाट जोगिने ठूलो अवसर प्राप्त गर्दछ । यस मन्त्रको महिमा उल्लेख गर्दै शास्त्रमा बताइएको छ - जसको घरमा यस मन्त्रको केवल एक पटक अनायासै उच्चारण हुन्छ, उसको घरम कहिले पनि ऋण र दरिद्रताले प्रवेश गर्दैनन् ।

ऋणहर्ता मन्त्र :- ॐ श्री गणेश ऋण छिन्धि वरेण्य हुं नमः फट् ।

विधि : गणेश चतुर्थी वा मङ्गल चौथीका दिन कुनै सुयोग्य ब्राह्मणको सहयोग लिई स्फटिकले निर्माण गरिएको वा मूगा रत्नमा कुँदिएको श्रीगणेशको प्रतिमाको विधिपूर्वक स्थापना गर्नु पर्दछ र माथि बताइएको पूजाविधिको प्रयोग गरी उक्त दिनदेखि ऋण, सापटी र कर्जाको मारमा परेका जोसुकैले दैनिक रूपमा एक मालाका दरले लगातार १०८ दिनसम्म वा एकै दिनमा मन्त्र जाप गर्नु पर्दछ र समाप्तिमा वैदिक विधिपूर्वक हवन, मार्जन र आचमनादि गरिदिनु पर्दछ । यसो गरेमा भगवान् गणेश अतीव प्रसन्न हुनुहुन्छ र तुरुन्त भक्तको ऋणक्लेशको नाश गरी सुखसम्मृद्धि र ऐश्वर्य प्रदान गर्नुहुन्छ भन्ने शास्त्रीय मान्यता छ । यस्ता व्यक्तिले जीवनभरि सांसारिक आनन्द र भोग प्राप्त गरी अन्त्यकालमा सायुज्य मुक्तिसमेत प्राप्त गर्ने अनुकूलता पाउँदछन् । अस्तु ।