हाम्रो सनातन हिन्दू संस्कृतिमा जीवनचर्याका प्रत्येक कामका लागि विभिन्न चाडपर्वले प्रेरणा प्रदान गर्ने गरेको देख्न पाइन्छ । जस्तै माता, पिता तथा आफ्ना पुर्खा र पूर्वजको श्रद्धा र सम्मानका लागि हिजोआज पितृपक्ष (सोह्रश्राद्ध) पर्व जारी छ, यतिवेला तर्पण र श्राद्ध गरी पितृ र कुलका अग्रजहरूको आराधना गरिंदैछ र तिनको आशीष र प्रसन्नताबाट सुन्दर भविष्यका लागि प्रार्थना र वन्दना हुँदैछ । अहिले घरघरमा श्राद्धको आयोजना भइरहेको छ, त्यस्तै खोलाखोल्सा, तलाउ, मठमन्दिर जताजतै श्राद्ध गर्नेको उपस्थिति देख्न सकिन्छ । पितृपक्षमा हाम्रा पूर्वज पुरुषहरूमात्र होइन, हाम्रा आमाहजुरामाहरूको पनि उत्तिकै आदर र भक्तिभावका साथमा पूजा भइरहेको अवस्था छ । मातृशक्ति र प्रकृतिको उत्कृष्ट अनुसरण हाम्रा प्रत्येक चाडपर्व र संस्कारले द्योतन गरेको पाइन्छ । मातृदेवो भव भन्दै आमालाई पनि हामी देवताको दर्जामा राखी श्रद्धा र भक्तिभाव प्रकट गर्ने गर्दछौं । आज आश्विन कृष्णपक्षको नवमी तिथि हो । यो तिथि आमाको सम्झनाका लागि विशिष्ट तिथि हो । यस तिथिलाई मातृनवमी भन्ने गरिन्छ ।
पितृपक्षको नवमी तिथिको ठूलो महत्त्व छ । सनातन धर्ममा पूर्वजहरूको श्रद्धा, भक्तिभाव र सम्मानका निमित्त पूरै पन्ध्र दिनको एउटा पक्षको व्यवस्था गरिएको छ । सोह्र दिनसम्म गरिने श्राद्धमा सबै तिथिहरू समाहित हुन्छन्, हाम्रा पितापुर्खाहरू जो जो जुनजुन तिथि समातेर बित्नु भएको छ, ती ती तिथिहरू यस पक्षमा आउने गर्दछन् र हामीले तिनको सम्झना र आदरका निमित्त क्षमताले भ्याएसम्म तर्पण, सिधादान, ब्राह्मणभोजन र श्राद्धादि कर्म गर्ने गर्दछौं । यसरी नै यस पक्षभित्र स्त्रीहरूलाई पनि विशेष सम्मान प्रदान गरिएको देख्न पाइन्छ । सोह्रश्राद्धमा पर्ने नवमी तिथि यसैको नमूना हो, जसलाई मातृ नवमी भन्ने गरिन्छ ।
मातृ नवमीका दिन खासगरी बुहारीहरूले आफ्ना दिवङ्गत सासु र ससुराको स्मरण र सम्मानका लागि श्रद्धाञ्जली समर्पण गर्न सिधादान र ब्राह्मण भोजन गराउने गर्दछन् । त्यस्तै अविधवा अर्थात् पति ज्युँदै हुँदा परलोक भएका महिलाहरूको श्राद्ध पनि यसै नवमीका दिन गर्ने चलन छ । अतः पिता जीवित नै हुनुहुन्छ, तर आमाको देहावसान भएको छ भने तिनका सन्ततिले अनिवार्य रूपमा यस दिन श्राद्ध गर्नुपर्दछ । त्यस्तै आफ्ना कुलमा दिवङ्गत भएका समस्त महिलाहरू (आमाहरू) को श्राद्ध पनि यसै दिन गर्ने चलन छ ।
आश्विन महिनाको कृष्ण पक्षको नवमी तिथिका दिन कुनै पनि नवमी तिथि समातेर परलोक भएका पितृहरूको प्रसन्नताका निमित्त नवमी श्राद्ध गर्ने गरिन्छ । यद्यपि यो तिथि आमा र आमासरहका पूर्वज विवाहित महिलाहरूको श्राद्धका लागि सर्वश्रेष्ठ दिन पनि हो । त्यसैले मूलरूपमा यो तिथि आमाका लागि छुट्याइएको तिथि हो भन्दा अत्युक्ति हुँदैन । शास्त्रले नवमीमा मातृश्राद्ध गरेमा श्राद्धकर्ताले धनसम्पत्ति, ऐश्वर्य र दीर्घ जीवन प्राप्त गर्ने बताएको छ । यस दिन आफ्ना दिवङ्गत सासु/ससुराको श्रद्धाका निमित्त सिधा र दक्षिणा प्रदान गरी ब्राह्मणभोजन गराउने स्त्रीले अखण्ड सौभाग्य र दीर्घजीवन प्राप्त गर्दछन् भनी विष्णुपुराण श्राद्धप्रसङ्गमा उल्लेख गरिएको छ ।
विष्णु पुराणको निर्देशनअनुसार नवमीको दिन सामर्थ्यअनुसार कम्तीमा एक जना सौभाग्यवती ब्राह्मणीका साथमा ब्राह्मण भोजन गराउनु उचित हुन्छ । यस दिन सर्वप्रथम नित्यकर्मबाट निवृत्त भई धारा, पधेंरा वा कुनै नदी/तलाउमा गई दक्षिण फर्केर तामाको पात्रमा कुस, तिल र शुद्ध जल मिसाई उक्त जलले आफ्ना दिवङ्गत पितापुर्खाहरूलाई अञ्जुलीले तर्पण दिनु पर्दछ । त्यसपछि घरमा आई मृत मातापिता वा अन्य पूर्वजहरूको प्रतिमा वा चित्रमा तुलसीको माला पहिर्याउनु पर्दछ । त्यसपछि श्राद्ध गर्ने हो भने ब्राह्मण डाकी विधिवत श्राद्ध गरी ब्राह्मणभोजन गराएपछि आफूले पनि भोजन गर्नुपर्दछ । श्राद्ध नगर्ने भए गीताको नवौं अध्यायको पाठ गरी वा श्रवण गरी ब्राह्मणलाई सीधा दिई भोजन ग्रहण गर्नु पर्दछ । घरपरिवारभन्दा टाढा वैदेशिक स्थलमा बस्नुभएका आमा नहुने व्यक्तिले पनि गीताको नवौं अध्यायको एक आवृत्ति पाठ गरेमा दिवङ्गत आमाको आत्माले मुक्ति प्राप्त गर्नुका साथै उनको सहानुभूति, आशीर्वाद र स्नेह प्राप्त गर्न सकिन्छ । अस्तु ।
श्रीमद्भगवद्गीता नवमोध्यायः (मूलपाठ)
श्रीभगवानुवाच –
इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे ।
ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ॥ १ ॥
राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम् ।
प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम् ॥ २ ॥
अश्रद्दधानाः पुरुषा धर्मस्यास्य परन्तप ।
अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि ॥ ३ ॥
मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना ।
मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः ॥ ४ ॥
न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैश्वरम् ।
भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः ॥ ५ ॥
यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान् ।
तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ॥ ६ ॥
सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम् ।
कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् ॥ ७ ॥
प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य विसृजामि पुनः पुनः ।
भूतग्राममिमं कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वशात् ॥ ८ ॥
न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय ।
उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु ॥ ९ ॥
मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् ।
हेतुनानेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते ॥ १० ॥
अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम् ।
परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम् ॥ ११ ॥
मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः ।
राक्षसीमासुरीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं श्रिताः ॥ १२ ॥
महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतिमाश्रिताः ।
भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम् ॥ १३ ॥
सततं कीर्तयन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रताः ।
नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपासते ॥ १४ ॥
ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते ।
एकत्वेन पृथक्त्वेन बहुधा विश्वतोमुखम् ॥ १५ ॥
अहं क्रतुरहं यज्ञः स्वधाहमहमौषधम् ।
मन्त्रोऽहमहमेवाज्यमहमग्निरहं हुतम् ॥ १६ ॥
पिताहमस्य जगतो माता धाता पितामहः ।
वेद्यं पवित्रमोङ्कार ऋक्साम यजुरेव च ॥ १७ ॥
गतिर्भर्ता प्रभुः साक्षी निवासः शरणं सुहृत् ।
प्रभवः प्रलयः स्थानं निधानं बीजमव्ययम् ॥ १८ ॥
तपाम्यहमहं वर्षं निगृह्णाम्युत्सृजामि च ।
अमृतं चैव मृत्युश्च सदसच्चाहमर्जुन ॥ १९ ॥
त्रैविद्या मां सोमपाः पूतपापा
यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते ।
ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोक-
मश्नन्ति दिव्यान्दिवि देवभोगान् ॥ २० ॥
ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं
क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति ।
एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना
गतागतं कामकामा लभन्ते ॥ २१ ॥
अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते ।
तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ॥ २२ ॥
येऽप्यन्यदेवता भक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विताः ।
तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम् ॥ २३ ॥
अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च ।
न तु मामभिजानन्ति तत्त्वेनातश्च्यवन्ति ते ॥ २४ ॥
यान्ति देवव्रता देवान्पितॄन्यान्ति पितृव्रताः ।
भूतानि यान्ति भूतेज्या यान्ति मद्याजिनोऽपि माम् ॥ २५ ॥
पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति ।
तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मनः ॥ २६ ॥
यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् ।
यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम् ॥ २७ ॥
शुभाशुभफलैरेवं मोक्ष्यसे कर्मबन्धनैः ।
सन्न्यासयोगयुक्तात्मा विमुक्तो मामुपैष्यसि ॥ २८ ॥
समोऽहं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः ।
ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम् ॥ २९ ॥
अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् ।
साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः ॥ ३० ॥
क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्तिं निगच्छति ।
कौन्तेय प्रतिजानीहि न मे भक्तः प्रणश्यति ॥ ३१ ॥
मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः ।
स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् ॥ ३२ ॥
किं पुनर्ब्राह्मणाः पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा ।
अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य भजस्व माम् ॥ ३३ ॥
मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु ।
मामेवैष्यसि युक्त्वैवमात्मानं मत्परायणः ॥ ३४ ॥
इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे राजविद्याराजगुह्ययोगो नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥
No comments:
Post a Comment