प्रेमगाथाको अनुपम पर्व : श्री राधाष्टमी

धार्मिक ग्रन्थहरूमा राधाष्टमी पर्व वर्षमा दुई पटक पर्ने कुरा उल्लेख भएको पाइन्छ । कतैकतै कार्तिक महिनाको कृष्णपक्षको अष्टमी तिथि राधाष्टमी हो भनिएको पाइन्छ, तर अधिकांशले भदाै महिनाको शुक्ल पक्षको अष्टमी तिथिलार्इ 'राधाष्टमी' पर्वका रूपमा मान्ने गर्दछन् । मतान्तर देखिए पनि यी दुबै राधाष्टमीका दिन भारतको उत्तरप्रदेशमा वृन्दावनधाम नजिकै रहेको बरसाना भन्ने पर्वतको गहवर वनको परिक्रमा गर्न भक्तजनहरूको घुइँचो हुने गर्दछ र यो रौनक खासगरी भाद्र शुक्ल अष्टमीका दिन विशेष हुन्छ । भगवान् श्रीकृष्णका अनुयायी र भक्तजनहरूले उक्त दिन ठाउँठाउँमा विशेष गरी राधाकृष्णको मन्दिरमा सांस्कृतिक कार्यक्रमको अायोजना गर्ने गर्दछन् । मन्दिरलार्इ सजिसजाउ पारिन्छ र श्रीराधा रानीको विशेष विधिविधानका साथमा पूजाअर्चना गर्ने गरिन्छ ।

राधाष्टमीको प्रसङ्ग र कथा

के राधा भगवान् श्रीकृष्णकी प्रेमिका थिर्इन् वा हुन् ? यदि थिर्इन् भने श्रीकृष्ण र राधाको विवाह किन भएन ? हामी पढेका इतिहास र पुराणमा श्रीकृष्णकी मुख्य पत्नी अाठवटी र अन्य रानीसमेत सोह्र हजार एकसय अाठवटी पत्नीको उल्लेख गरिन्छ । ती अाठवटी मुख्य पत्नीहरू क्रमशः रुक्मिणी, जाम्बवती, सत्यभामा, कालिन्दी, मित्रबिन्दा, सत्या, भद्रा र लक्ष्मणा हुन् भने नरकासुरको दरबारमा बन्दी जीवन बितार्इ भगवान् श्रीकृष्णद्वारा मुक्त तुल्याइएका सोह्र हजार एक सय राजकन्याहरू बाँकी पत्नी थिए । तीमध्ये कुनै पनि श्रीराधा होइनन् । अाजको यस अालेखमा श्रीराधाको जीवनकथा र राधाकृष्णको प्रणयलीलालार्इ बुझ्ने चेष्टा गराैं -

राधा श्रीकृष्णकी सुप्रसिद्ध बालसखा, उपासिका र वृषभानु नामका ग्वालाकी छोरी हुन् । राधा र कृष्ण शाश्वत प्रेम का प्रतीक हुन् । राधाकी अामाको नाम 'कीर्ति' हो र उनलार्इ 'वृषभानुपत्नी' पनि भन्ने गरिन्छ । पद्मपुराणको एउटा प्रसङ्गमा राधालार्इ वृषभानु नामका राजाकी छोरी भनी उल्लेख गरिएको छ । एक पटक वृषभानु राजाले यज्ञभूमि तैयार गरिरहेका वेला भुइँ बढार्दाबढार्दै एउटी नवजात कन्या प्राप्त गर्दछन् र तिनलार्इ उनले पालनपोषण गरी हुर्काउँदछन् । तिनै कन्या राधा हुन् । उक्त कथानकमा बताइएको छ - वैकुण्ठनाथ भगवान् विष्णुले कृष्णावतार लिने क्रममा अाफ्ना पार्षद र देवताहरूलार्इ वृजभूमिमा गर्इ कुनै न कुनै अवतार लिनु भनी अाग्रह गर्नुभयो । त्यसैले विष्णुका पार्षद र देवीदेवताले भगवदाज्ञा शिरोधार्य गरी समस्त ग्वालबाल र नरनारीका रूपमा अवतार ग्रहण गरे, तर माता लक्ष्मीलार्इ भगवान् विष्णुले केही पनि नभनेको हुँदा उनी राधाका रूपमा वृषभानुको यज्ञमण्डपमा अवतरित भर्इ भगवान् श्रीकृष्णको बाललीला हेर्न उपस्थित भएकी हुन् ।

श्रीकृष्णकी उपासिका : राधा

राधालार्इ अधिकांश संस्कृत काव्य र पुराणमा श्रीकृष्णकी प्रेमिका र कतिपय स्थानमा पत्नीका रूपमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ । ब्रह्मवैवर्तपुराणको एउटा प्रसङ्गमा बताइएबमोजिम राधा श्रीकृष्णकी बालसखा हुन् र उनको विवाह 'रायाण' नामका ग्वालासँग भएको हो । गर्गसंहितामा राधा र कृष्णको विवाह भएको प्रसङ्ग उल्लेख गरिएको छ । राधा र कृष्णको यस विवाहका अायोजक जगत्पितामह ब्रह्मालार्इ मान्ने गरिन्छ । ब्रह्माले मथुराको भाण्डीरवनमा यज्ञवेदी निर्माण गरी राधा र कृष्णको वैदिक विधिपूर्वक विवाह सम्पादन गरी ब्रह्मलोक फर्किएको कथा उक्त प्रसङ्गमा उल्लेख छ । त्यहाँ विवाहोपरान्त राधा र कृष्ण प्रेमभावमा चुर्लुम्म डुबेको विषयको चर्चा छ :- जसअनुसार एक दिन अचानक हुण्डरी चल्न थाल्दछ । बिजुली चम्कन्छ । हेर्दाहेर्दै चारैतिर अन्धकार हुन्छ । यसै अन्धकारमा एउटा दिव्य तेज अाकाशमार्गबाट पृथ्वीतलमा झर्छ । माैसममा अाएको परिवर्तनका कारण नन्दबाबा अाफ्नो नवजात शिशुलार्इ काखमा लिर्इ सुरक्षित तुल्याउने प्रयास गर्दछन् । उनले अाकाशबाट झरेको तेजस्वी धारालार्इ नियालिरहेका हुन्छन् । उनले घटनालार्इ सचेततापूर्वक अध्ययन गरिरहेका हुन्छन् । उनले कुरो बुझे, पृथ्वीतलमा भूभार हरण गर्न अवतरित भएका श्रीकृष्ण मेरा काखमा नवजात शिशुका रूपमा उपस्थित छन् । पक्का पनि माता लक्ष्मी अाफ्ना प्राणबल्लभको वियोगबाट व्याकुल भर्इ यहाँ अाेर्लेकी हुन् । अाकाशबाट अोर्लिएको त्यो दिव्य तेज एउटी सुन्दर स्त्रीका रूपमा परिवर्तित हुन्छ । नन्दबाबा तिनलार्इ भावविभोर भर्इ साष्टाङ्ग प्रणाम गर्दछन् । उनी ती स्त्रीलार्इ भन्दछन् - म कत्ति भाग्यशाली छु, जगन्नियन्ता प्रभुलार्इ मैले काखमा राख्ने साैभाग्य पाएको छु, अनि अहिले हजुरको दर्शन पाएर म कृतकृत्य बन्न पुगेको छु । यत्ति भनी सकेर भगवान् श्रीकृष्णलार्इ ती देवीको काखमा राखेर अाफू घरतर्फ फर्किए । त्यसपछि हावाको गति बन्द हुन्छ, अाकाश सफा हुन्छ । एकछिनअघिको अँध्यारो एउटा दिव्य प्रकाशमा परिणत हुन्छ । भगवान् श्रीकृष्णले अाफ्नो नवजात स्वरूप परिवर्तन गरी किशोर बालकको रूप धारण गर्नुहुन्छ । भाण्डीर वनको नजिकमा एउटा वंशी वन छ, जहाँ श्रीकृष्णले अाफ्नो बाँसुरीको धुन बजाउने गर्नुहुन्छ । वृजभूमिमा अहिले पनि विश्वास गर्ने गरिन्छ - हजाराैं वर्षअघिदेखि उक्त वन अद्यापि अस्तित्वमा छ र त्यहाँ रहेको एउटा पुरानो वृक्ष पनि अद्यापि जीवित छ, जसमा भगवान् श्रीकृष्णको वंशीको धून बज्ने गर्दथ्यो । यतिसम्म विश्वास गरिन्छ कि अहिले पनि उक्त वृक्षमा मन एकचित्त बनार्इ सुन्यो भने बाँसुरीको धून र तबलाको अावाज मनमस्तिष्क र मनमा गुन्जने गर्दछ । यसरी राधा र कृष्णको मिलन भएको उक्त अवसरमा नै ब्रह्माजी मूल पुरोहित भर्इ ती दुबैको विवाह सम्पन्न भएको थियो । राधासित विवाह गरेपछि भगवान् श्रीकृष्ण लामो समयसम्म त्यसै वनमा विहार गर्दै बस्नुभयो । त्यसपछि एकदिन अाफ्नो कृष्णावतारको प्रयोजन र नन्दयशोदाको सम्झना अाएकाले श्रीकृष्ण पुनः नवजात शिशुका रूपमा परिणत हुनुभयो । कृष्ण पुनः बालक बन्नु भएपछि राधाले बिलाैना गर्न थालिन् । त्यत्तिकैमा अाकाशवाणि भयो - 'राधे ! यत्ति वेला शोक नगर, भगवान् यस धराधामको भार हरण गर्न अवतरित हुनुभएको हो, वहाँको प्रयोजनमा बाधक नबन । काम पूरा भएपछि तिम्रो र वहाँको पुनः मिलन हुनेछ । तिमीले धैर्य गरी प्रतीक्षा गर्नुपर्छ ।' त्यसपछि राधाले भगवान् श्रीकृष्णलार्इ पुनः नन्दबाबाको काखमा राखिदिर्इन् ।

गर्ग संहितामा जसरी शिव र शक्ति एकाकार हुने गर्दछन् त्यसरी नै राधा र कृष्णको स्वरूप पनि हो । कृष्णकी शक्ति नै राधा हुन् अनि श्रीकृष्ण यस जगतका अाधारशक्ति हुनुहुन्छ । गर्ग संहिता र ब्रह्मवैवर्त पुराणबाहेक अन्य अधिकांश पाैराणिक गाथामा राधा र कृष्णको विवाह भएको प्रसङ्गको उल्लेख छैन, अतः उनी कृष्णकी बालसखा र अनन्य उपासिका मात्र हुन् । उनको कृष्णप्रतिको प्रेमभाव वासनामिश्रित थिएन र उनले भक्ति र उपासनाको चरमका रूपमा भगवान् श्रीकृष्णको उपासना गरेकी थिर्इन् ।

श्रीकृष्णकी प्राणकी अधिष्ठात्री देवी : राधा

वस्तुतः राधा भगवान श्रीकृष्णकी परम प्रिया हुन् र उनकी अभिन्न मूर्ति पनि । राधाको पूजा नगर्ने हो भने मनुष्यले कृष्णको भक्ति गर्ने अधिकार प्राप्त गर्न सक्दैन । अतः राधा भगवान् श्रीकृष्णको प्राणलार्इ सकारात्मक ऊर्जा सम्प्रेषण गर्ने अधिष्ठात्री देवी हुन् । त्यसैले भगवान् श्रीराधाको अधीनमा रहनुहुन्छ । राधाका धेरैवटा नाम छन्, तीमध्ये एउटा नाम 'कृष्णवल्लभा' पनि हो । यसको अर्थ श्रीकृष्णलार्इ अानन्द प्रदान गर्ने नारी भन्ने हुन्छ । एक पटक माता यशोदाले राधाको नामको व्युत्पत्ति के हो भनी प्रश्न गर्दा राधाले भनिन् - मेरो नामको सुरुको अक्षर 'रा' ले महाविष्णुलार्इ बुझाउँदछ भने 'धा' अक्षरको अर्थ हुन्छ, चराचर जगत् अर्थात यस विश्वब्रह्माण्डका प्राणिको मातृवाची धार्इ । पूर्वकालमा श्रीहरिले उनलार्इ राधा नामले सम्बोधन गर्नुभएको हो । भगवान् श्रीकृष्ण दुर्इवटा स्वरूपमा अवतरित हुनु भएको छ - द्विभुज र चतुर्भुज । चतुर्भुज रूपमा वहाँ वैकुण्ठमा देवी लक्ष्मी, सरस्वती, गङ्गा र तुलसीका साथमा रमण गर्नुहुन्छ, तर द्विभुज स्वरूपमा वहाँले गोलोक धाममा श्रीराधाका साथमा निवास गर्नुहुन्छ । राधा र कृष्णको प्रेम अनुपम थियो, एउटाले कष्ट वा पीडा ब्यहोर्दा अर्कोलार्इ अनुभूति हुने गर्दथ्यो । यस प्रसङ्गमा एउटा अाख्यान छ, महाभारतको युद्धसमाप्तिपछि सूर्योपरागका समयमा श्रीकृष्ण, रुक्मिणी आदि रानीहरू, वृन्दावनवासी आदि सबै कुरुक्षेत्रमा जम्मा भएका वेला राधा पनि त्यहाँ अार्इ पुगीन् । रुक्मिणीले राधाको स्वागत सत्कार गर्दै दुग्धपान गरार्इन् । विश्रामका समयमा रुक्मिणीले श्रीकृष्णका पाउ थिच्दा वहाँको पाउमा ठेला उठेको देखियो । यसको कारण के हो भनी प्रश्न गर्दा श्रीकृष्णले जवाफ दिनुभयो - मेरा पाउको निवास राधाको हृदयमा हुने गर्दछ, तिमीले अघि दुग्धपान गराउँदा राधालार्इ तात्तातो दूध दियाै, परिणाम मेरा पाउमा देखियो र अागोले पोलेजस्ता ठेला उब्जिए ।

राधा र कृष्ण : शरीरमात्र दुर्इ, तर एक अभिन्न अङ्ग

श्रीराधा श्रीकृष्णकी अभिन्न अङ्ग हुन् । वृन्दावनमा जब श्रीकृष्णले दिव्यानन्दको अनुभूति गर्नुभयो, त्यही दिव्यानन्द राधाका रूपमा प्रकट भर्इन् र श्रीकृष्णकी प्राणशक्ति बनिन् । राधा र कृष्णको प्रेमप्रसङ्गको सुरुवात बाल्यावस्थामा नै प्रारम्भ भएको हो । कृष्णको बाल्यावस्था गोकुल र नन्दगाउँमा बितेको थियो भने राधाको बाल्यावस्था बरसानामा । नन्दगाउँ र बरसानाको दूरी लगभग ४५ किलोमिटर टाढा छ । पुराना र प्रचलित पुराणमा राधाको नामोल्लेख छैन । संस्कृत साहित्यको मध्यकाल वा भक्तिकालमा राधा र कृष्णको दिव्य प्रेमकथाको विस्तार भएको मान्ने गरिन्छ । राधाकृष्णको भक्तिको प्रारम्भ निम्बार्क सम्प्रदाय, वल्लभ-सम्प्रदाय, राधावल्लभ सम्प्रदाय, सखीभाव सम्प्रदाय आदि सम्प्रदायमा बहुप्रचलित हुन पुग्यो । यी पाँचवटा सम्प्रदायमध्ये सबैभन्दा प्राचीन निम्बार्क र राधावल्लभ यी दुर्इवटा सम्प्रदाय हुन् । दक्षिण भारतका अाचार्य निम्बार्कले सर्वप्रथम राधा र कृष्णको युगल उपासनाको परम्परा विस्तार गरेका हुन् । जगद्गुरु निम्बार्काचार्यको जन्म तेह्राैं शताब्दीको मध्यभागमा भएको मान्ने गरिन्छ । राधावल्लभ सम्प्रदायका प्रवर्तक श्रीकृष्णको वंशीका अवतार मानिने तथा वृन्दावनको प्राचीन गौरवलार्इ पुनर्स्थापित गर्न योगदान दिने रसिकाचार्य हित हरिवंशजी महाप्रभुको सम्प्रदायका अाचार्य राधा हुन् । यी दुबै सम्प्रदायमा राधाष्टमी उत्सवको विशेष महत्त्व छ । निम्बार्क र राधावल्लभ सम्प्रदायको मुख्य स्थान वृन्दावन हो । वैष्णवाचार्यहरूले राधाकृष्ण उपासनाका भिन्नभिन्न पद्धतिको अनुसरण गरेका छन्, तिनका मतमा पनि एकरूपता पाइँदैन । निम्बार्क सम्प्रदायको मतमा श्याम र श्यामाको स्वरूप अभिन्न छ । भगवान् श्रीकृष्णले अाफ्ना लीलाका निमित्त अाफ्नै शरीरबाट राधालार्इ प्रकट गरी एकबाट दुर्इवटा शरीर धारण गर्नु भएको हो ।

राधाष्टमीको महत्त्व

विभिन्न धार्मिक गाथाहरूमा राधालार्इ 'कृष्णवल्लभा' भनेर गुणगान गरिएको छ । राधाष्टमीको उपासना, व्रत र कथाश्रवण गर्नाले व्रतालुका मनोकाङ्क्षा पूर्ण हुन्छन् । यस व्रतको पुण्यप्राप्त हुनाले भक्त सुखी, धनी र सर्वगुणसम्पन्न बन्दछ । श्रीराधाको नामोच्चारण र स्मरणबाट व्यक्तिले सायुज्य मुक्ति प्राप्त गर्दछ । राधाष्टमीका दिन बिहान सबेरै उठेर घर र कोठाचोटाको सरसफाइ गरेर स्नानादिबाट निवृत्त भर्इ शुद्ध मनले सङ्कल्प गरी व्रत थाल्नु पर्दछ । त्यसपछि सर्वप्रथम श्रीराधाको प्रतिमालार्इ पञ्चामृतले स्नान गराउनु पर्दछ, अनि विभिन्न वस्त्राभूषणले उक्त प्रतिमालार्इ सिंगार्नु पर्दछ । त्यसपछि राधा र कृष्णको युगलस्वरूपको पूजाअाराधना गर्नु पर्दछ । पूजा गर्दा धूप, दीप, नैवेद्यादि षोडशोपचार पद्धतिको प्रयोग गर्नु उचित हुन्छ । अन्त्यमा अारती र प्रदक्षिणा गरी दिनभरि राधाकृष्णको नामोच्चारण र सङ्कीर्तन गरी व्रत बस्नु पर्दछ । सायंकालमा सन्ध्या आरती गरेर एक छाक फलाहार वा हविष्यान्नद्वारा निर्मित सात्विक भोजन गर्नु पर्दछ । यसरी विधिविधानका साथमा व्रत लिनाले प्रेममा सफलता पाइने र अनेकानेक भाैतिक सुखसम्मृद्धिको भोग गर्दै यस जीवनमा अटल साैभाग्य प्राप्त भर्इ दाम्पत्यसुखको अानन्दलार्इ भोग गर्दै मरणोपरान्त सायुज्य मुक्ति मिल्नुका साथै गोलोकधाममा निवास गर्न पाइन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ । जय राधेश्याम ॥